Γιάννης Καλπούζος, «Καλντερίμι, 99 χρόνια ιστορίας στη Σαλονίκη», εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα 2023.
Γράφει η Βασιλική Γιάννου*
Το νέο βιβλίο του Γιάννη Καλπούζου «Καλντερίμι, 99 χρόνια ιστορίας στη Σαλονίκη» δέκατο στη σειρά μυθιστόρημα για τον δημοφιλή, μεταφρασμένο και βραβευμένο συγγραφέα (χωρίς να υπολογίζεται η εφηβική μεταφορά του «Ιμαρέτ») έχει ως τόπο δράσης τη Θεσσαλονίκη του τέλους του 19ου και τις αρχές του 20ου αι.: από τη γέννηση του κεντρικού ήρωα, Παράσχου, το 1857, πιάνουμε ακόμα πιο πριν το νήμα της ζωής του πατέρα του Αντίπα και αργότερα αυτό του γιου του Κλεάνθη καλύπτοντας μια περίοδο σχεδόν ενός αιώνα.
Ακόμα μια φορά ξεδιπλώνεται στις σελίδες του βιβλίου η ιστορία μιας ολόκληρης οικογένειας σε μια πολυκύμαντη ιστορικά περίοδο, σε ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον μιας πόλης που αλλάζει δραματικά. Το χρονικό και πολιτισμικό μεταίχμιο μιας πόλης που τίθεται ως βάση για την εξέλιξη της δράσης είναι ένα συνηθισμένο και αρεστό στον Καλπούζο μοτίβο: το ίδιο συμβαίνει με την Άρτα στο «Ιμαρέτ», την Κωνσταντινούπολη στο «Άγιοι και δαίμονες», την Τραπεζούντα και τον ευρύ Πόντο στο «Σέρρα» και τα Γιάννενα στο «Γινάτι, ο σοφός της λίμνης» . Το μωσαϊκό των πολιτισμών και των θρησκειών άλλοτε διευκολύνει και άλλοτε περιπλέκει την πλοκή. Οι πολιτισμικές και θρησκευτικές, όμως, διαφορές, που σήμερα γίνονται αντιληπτές δια γυμνού οφθαλμού, δε φαίνεται να ενοχλούσαν και να διατάρασσαν την ειρηνική συνύπαρξη των πρωταγωνιστών, παρά μόνο στις περιόδους εθνικών θεμάτων είτε αυτά είναι πόλεμοι είτε επαναστάσεις είτε εθνικιστικές εξάρσεις. Τότε είναι σα να λιώνει το χιόνι που προσεκτικά σκέπαζε τις διαφορές μεταξύ των υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αυτές ξεπετάγονται σαν τα αγκάθια και ξεσκίζουν την ειρηνική συμβίωση των ανθρώπων.
Η περίοδος αυτή (μέσα 19ου αι έως τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Μικρασιατική καταστροφή) στην οποία διαδραματίζονται όλα τα παραπάνω μυθιστορήματα έχει χαρακτηριστεί, εξάλλου, ως η περίοδος των επαναστάσεων και της διαμόρφωσης των εθνικών κρατών: μια περίοδος ριζικών γεωπολιτικών αλλαγών, που οι τότε άνθρωποι δεν μπορούσαν ποτέ να φανταστούν ότι θα συμβούν ή, όπως ο Παράσχος του «Καλντεριμιού», ενδιαφέρονταν να ασχοληθούν μ’ αυτές τις αλλαγές μόνο εφόσον θα αποκόμιζαν προσωπικό όφελος και φρόντιζαν, κατ’ επέκταση, να βρίσκονται «στη σωστή πλευρά της Ιστορίας».
Πολλά είναι τα θέματα που θίγονται στο βιβλίο: πρωταγωνιστεί η φτώχεια και η ανέχεια που οδηγούν τον Παράσχο στην παρανομία προκειμένου να ξεφύγει από αυτές. Η κοινωνικά κατώτερη θέση της γυναίκας εκείνη την εποχή, ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης, με τους πρώτους, όμως, σπόρους του γυναικείου κινήματος και της χειραφέτησης να διαγράφονται στον ορίζοντα. Η φιλία, που ξεπερνά τις εθνικές και θρησκευτικές ταμπέλες, ο πανταχού παρών έρωτας, γενεσιουργός αιτία των πάντων, ο πόλεμος και η αγριότητά του. Το κεντρικό, όμως, κατ’ εμέ, θέμα του μυθιστορήματος είναι η ηθική υπόσταση και συγκρότηση του ανθρώπου. Το δίπολο των χαρακτήρων Αντίπα-Παράσχου, πατέρα-γιου, ακεραιότητας και διαφθοράς, μεγαλείου της ψυχής και ξεπεσμού αποτυπώνονται σε όλο το βιβλίο (όπως και σε παλιότερα έργα του συγγραφέα), καταλήγοντας στο ηθικό δίδαγμα: «όλα ξεκινούν και πορεύονται σύμφωνα με όποιον ακοίμητο σπόρο φυτεύεις μέσα σου ή σ’ τον φυτεύουν[…] Ετούτος βαστά τα γκέμια σου και σ’ οδηγεί. Ανάβει τον πολυέλαιο της θρησκείας, το φως της πατρίδας, την πυρκαγιά του έρωτα». Και εδώ γεννάται το ερώτημα: είναι, δηλαδή, όλα προδιαγεγραμμένα, προκαθορισμένα; Πού βρίσκεται η ελεύθερη βούληση του ανθρώπου; Υπάρχει στις επιλογές του πρωταγωνιστή, επιλογές συνειδητές, παρόλο που ήξερε τις εναλλακτικές, τις οποίες πρότασσε πάντα ο πατέρας του. «Ξεστράτισμα το λέγουν άμα δεν ακολουθήσεις όσα θεωρούν οι πολλοί σωστό δρόμο. Όμως και σ’ ετούτους τους μπήξανε στο κεφάλι τι ζυγίζεται σωστό και λάθος. Εγώ το διάβα μου τα’ ονομάζω αντίδρομο στη μιζέρια και ας φαίνεται γιομάτο μπαλώματα. Σάματις όλοι δεν ξεστρατίζουμε από κάτι; Μέχρι κι απ’ τα όνειρά μας…»
Το «Καλντερίμι» θεωρώ ότι είναι ένας πολύ εύστοχα επιλεγμένος τίτλος. Παραπέμπει σε πολλά από τα βασικά θέματα που θίγονται στο βιβλίο. Καταρχάς, την παλιά Θεσσαλονίκη, που ήταν γεμάτη μαχαλάδες με καλντερίμια, (ακόμη και σήμερα τα συναντάμε σε πολλά σημεία της Άνω Πόλης), που οι δαιδαλώδεις διακλαδώσεις τους φανέρωναν τη φτώχεια και το χαμηλό βιοτικό επίπεδο ζωής των κατοίκων. Συνδέεται επίσης, με τα μέσα μεταφοράς της εποχής, τα κάρα και τις άμαξες, τα οποία διέτρεχαν τα καλντερίμια της πόλης. Ο Αντίπας, ως τα βαθιά γεράματά του, βιοπορίζεται από το κάρο του (σ’ αυτό παραπέμπει και το καλοσχεδιασμένο εξώφυλλο του βιβλίου) και ο Κλεάνθης το δανείζεται για να βγει σε κρυφά και φανερά ραντεβού με την αγαπημένη του Αλεξία. Χρησιμοποιείται, επίσης, ως μέσο διαφυγής των καταζητούμενων Βούλγαρων φίλων του Παράσχου, οπότε και ξεκινούν οι περιπέτειες που κατατρύχουν την οικογένειά του.
Το «Καλντερίμι», όμως, παραπέμπει και στην παρανομία, τη ζωή των εκδιδόμενων γυναικών και των προστατών τους, τον κόσμο της νύχτας, που γίνεται ο κόσμος του Παράσχου. Δεν μπορεί κανείς, παρά να φέρει στο μυαλό του διαβάζοντας τις σελίδες του βιβλίου, το αντίστοιχο τραγούδι από την ταινία «Τα κόκκινα φανάρια» του 1963 (πρωταγωνίστρια η Τζένη Καρέζη) σε στίχους Αλ. Γαλανού και μουσική Σταύρου Ξαρχάκου, με τη φωνή της Πόλυς Πάνου: «Του λιμανιού το καλντερίμι όσοι δε ζήσαν/ να πουν δεν ξέρουν τι είναι πόνος και καημός./ Πώς κλαίει ο άνθρωπος/ που τα όνειρά του τώρα σβήσαν/ πόσο πικρός του κόσμου ο κατετρεγμός.» Υπάρχει μια πολύ δυνατή σκηνή στο βιβλίο, όταν ο Παράσχος νιώθει τα όνειρά του προδομένα και ο ίδιος να πέφτει αντικείμενο εκμετάλλευσης από τον πλούσιο φίλο του και τον πατέρα του, που αντιστοιχεί απόλυτα σ’ αυτόν τον στίχο: «Στον Ιστιρά πέταξε το μάτσο με τα χαρτιά σε μια γιομάτη με νερό λακκούβα κι έπιασε να χοροπηδάει απάνω τους αφηνιασμένος. Άρπαζε και τις λασπωμένες κόλλες, ύψωνε τα χέρια του και τις άφηνε να πέσουν στο κεφάλι του[…]Ύστερα έκατσε στη λακκούβα με τα βρομόνερα και τις κοπριές των μουλαριών και των γαϊδουριών, χούφτωσε το κεφάλι του και ξέσπασε σε γοερό κλάμα. Έβλεπε κα κάπου μακριά να συνάζονται σμήνος όρνια, σε αναμονή να καταβροχθίσουν το κρέας της ψυχής του, το ψαχνό μα και τα κόκαλά της».
Η Θεσσαλονίκη, εξάλλου, ως λιμάνι και μάλιστα ως βασικός λιμένας αποβίβασης των συμμαχικών στρατευμάτων κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο πλημύρισε από στρατιώτες που κατέκλυζαν τα πορνεία, τα καφέ σαντάν και τα κέντρα διασκέδασης. Και αν σκεφτεί κανείς τη μεγάλη πυρκαγιά που κατέστρεψε το κέντρο της πόλης το 1917, η παραμονή της Στρατιάς της Ανατολής στην πόλη την βοήθησε να ορθοποδήσει και να ανοικοδομηθεί. Με σχέδια, άλλωστε, του Γάλλου Αρχιτέκτονα Ερνέστ Εμπράρ, μέλους της Στρατιάς, σχεδιάστηκαν εκ νέου οι καμένες περιοχές (πχ. Άξονας σημερινής Πλατείας Αριστοτέλους).
Περισσότερο όμως από τα θέματα της μυθοπλασίας, θα ήθελα να σταθώ, κλείνοντας, στην πόλη της Θεσσαλονίκης, η οποία αναφέρεται και στον υπότιτλο. Βιβλία όπως του Γιάννη Καλπούζου είναι πολύτιμα, γιατί ξαναζωντανεύουν στην κυριολεξία μια ανεπιστρεπτί χαμένη πλευρά της πόλης.
Η σημερινή Θεσσαλονίκη, του ενός και πλέον εκατομμυρίου ανθρώπων, με προβλήματα άλυτα για δεκαετίες, όπως το κυκλοφοριακό, τα σκουπίδια και η μόλυνση του Θερμαϊκού, στα νερά του οποίου δεν μπορεί να καθρεφτίζεται πλέον ο Λευκός Πύργος, το σύμβολο της πόλης, την ανεργία, την επαρχιώτικη αντίληψη στην τοπική αυτοδιοίκηση, την οικονομική υποβάθμιση πολλών περιοχών και την κοινωνική ανισότητα να φαίνεται ξεκάθαρα και χωροταξικά, την αύξηση της εγκληματικότητας και την έξαρση του εθνικισμού, παράλληλα με τον πολλαπλασιασμό των συντηρητικών φωνών, σε τι μπορεί να ωφεληθεί μαθαίνοντας για την ιστορία μιας μικρής «εντός των τειχών» πολιτείας με πολύγλωσσο και πολύθρησκο πληθυσμό, που εξαφανίστηκε πριν από περίπου έναν αιώνα;
Από το 1912, όταν η πόλη εντάχθηκε στο ελληνικό κράτος, προσπάθησε να ακολουθήσει την επικρατούσα γραμμή των εθνών-κρατών της εποχής που κατασκεύαζαν μία συγκεκριμένη εικόνα του παρελθόντος τους, ώστε να στηρίξουν το μέλλον τους, και να ξεχάσει καθετί οθωμανικό ή εβραϊκό τη χαρακτήριζε. Αυτή η στενόμυαλη αντίληψη της ιστορίας αρχίζει, στην εποχή μας, να ξεπερνιέται καθώς τα κράτη, μικρά και μεγάλα, αρχίζουν να αντιλαμβάνονται ότι δεν μπορούν να προχωρήσουν μόνα τους σ’ένα οικονομικά και πολιτισμικά αλληλοεξαρτώμενο μέλλον. Αυτό το παρελθόν έρχεται στο προσκήνιο μέσα από το συγκεκριμένο βιβλίο, που δείχνει ότι η πόλη δεν είχε μόνο την ένδοξη ιστορία που περικλείουν τα σχολικά εγχειρίδια, αλλά και μια άλλη που περιλάμβανε πολλές αναταραχές και ξεριζώματα.
Όπως πολύ εύστοχα γράφει ο Mark Mazawer στο βιβλίο του «Θεσσαλονίκη, Πόλη των φαντασμάτων»: «Σ΄ αυτή την πόλη η κυρίαρχη ομάδα για αιώνες ήταν ένας λαός που έμενε προσηλωμένος στη μεσαιωνική γλώσσα της χώρας από την οποία είχε απελαθεί και που ωστόσο ένιωθε τη Θεσσαλονίκη, όπως το διατύπωσε ο ραβίνος Μοσέ Αρόκις το 1509, ότι “ σε αυτούς μόνο δόθηκε η γη και αυτοί είναι η δόξα και η λάμψη και το μεγαλείο της”. Στην πραγματικότητα ο Θεός την είχε ήδη δώσει στους Οθωμανούς σουλτάνους, ώστε, όπως έλεγε χαρακτηριστικά ο χρονογράφος του 15ου αι. Ασίκ Πασά Ζαντέ “η μητρόπολη της απιστίας να γίνει η μητρόπολη του Ισλάμ”. Ακόμα πιο πριν την είχε δώσει στους Χριστιανούς και το 1912 οι Έλληνες ευχαρίστησαν για άλλη μια φορά το Θεό για το θρίαμβο του στρατού τους. Όλοι διεκδικούσαν την πόλη για τον εαυτό τους στο όνομα του Θεού. Μήπως, όμως, δε λένε ότι εκεί που είναι ο Θεός είναι τα πάντα;» (Mazower Mark,Θεσσαλονίκη, Πόλη των Φαντασμάτων, μτφ. Κώστας Κουρεμένος,εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ.555)
* Η Βασιλική Γιάννου είναι Φιλόλογος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Με καταγωγή από την Άρτα, ζει και εργάζεται στη Θεσσαλονίκη. Πτυχιούχος του τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του ΑΠΘ με ΜΑ στις Επιστήμες της Αγωγής από το ΑΠΚυ. Είναι μέλος του Ομίλου για την Ιστορική Εκπαίδευση στην Ελλάδα (ΟΙΕΕ) του EuroClio (European Association of History Teachers) και του PEN Greece. Έχει γράψει κριτικές βιβλίων που έχουν δημοσιευθεί στον ηλεκτρονικό λογοτεχνικό τύπο. Βιβλιοφάγος παιδιόθεν.
BookSitting 
2 σκέψεις σχετικά με το “Η Βασιλική Γιάννου γράφει για το «Καλντερίμι» του Γιάννη Καλπούζου”