Ο Χρήστος Θάνος και η Ηρώ Μπέζου συζητούν με την Αλεξία Καλογεροπούλου στο Σαλόνι του BookSitting, με αφορμή το έργο «Όφις και κρίνο» του Νίκου Καζαντζάκη που παίζεται κάθε Δευτέρα και Τρίτη στο Bios.
Συνέντευξη στην Αλεξία Καλογεροπούλου
alexia.kalogeropoulou@gmail.com
Το «Όφις και κρίνο», ένα από τα λιγότερο γνωστά κείμενα του Νίκου Καζαντζάκη, επέλεξαν να ανεβάσουν στο Bios ο Χρήστος Θάνος και η Ηρώ Μπέζου. Ένα έργο που γράφτηκε το 1905, όταν ο Καζαντζάκης ήταν μόλις είκοσι χρόνων, και δημοσιεύθηκε το 1906 με το ψευδώνυμο «Κάρμα Νιρβαμή» για να αποσπάσει αρνητική κριτική από αρκετούς λόγιους της εποχής αλλά και θετικά σχόλια, σαν αυτά που έγραψε ο Κωστής Παλαμάς στα «Παναθήναια» που χαρακτήρισε το κείμενο κάτι ανάμεσα σε ποίηση και πεζογραφία και διέβλεψε σε αυτό έναν πολλά υποσχόμενο συγγραφέα. Οι δυο ηθοποιοί πήραν το έργο, το μετέφεραν στη θεατρική σκηνή και το απογείωσαν, αποδεικνύοντας έμπρακτα τη διαχρονική του αξία.
Τι σας έκανε να επιλέξετε το «Όφις και κρίνο», που ήταν το πρώτο έργο που δημοσίευσε ο Καζαντζάκης;
Χρήστος: Έχω μία ιδιαίτερη σχέση με το συγκεκριμένο βιβλίο. Πριν από έναν χρόνο περίπου, το τράβηξα από τη βιβλιοθήκη μου προσπαθώντας να θυμηθώ αν το είχα διαβάσει. Αρχίζοντας λοιπόν να το ξεφυλλίζω, συνειδητοποίησα πως όχι απλώς το είχα διαβάσει αλλά «το ήξερα». Διαβάζοντας τη μία φράση μετά την άλλη, ερχόμουν αντιμέτωπος με σκέψεις που κυκλοφορούσαν στο μυαλό μου εδώ και πολλά χρόνια. Σκέψεις δικές μου. Ή ίσως τελικά και όχι. Θυμήθηκα λοιπόν για τα καλά πως το «Όφις και κρίνο» το είχα διαβάσει στην εφηβεία μου και πως μάλιστα είχε εμποτίσει το υποσυνείδητό μου. Όταν το έδωσα στην Ηρώ και το διάβασε, το αντιλήφθηκε όπως κι εγώ, σαν κάτι πρωτόγονα ιερό. Σε μία εβδομάδα είχαμε ξεκινήσει να το δουλεύουμε.
Συναντήσατε δυσκολίες κατά τη μεταφορά του κειμένου στη θεατρική σκηνή, δεδομένου ότι πρόκειται για ένα έργο που προοριζόταν για να διαβαστεί και όχι για να ανέβει στο θέατρο, και ποιες ήταν αυτές;
Ηρώ: Η μεγαλύτερη δυσκολία εμφανίστηκε κατά την δραματουργική επεξεργασία του κειμένου, κυρίως ως προς το τι θα κρατηθεί και τι θα κοπεί. Υπάρχουν υπέροχα κομμάτια που αναγκαστικά δεν συμπεριλάβαμε στην παράσταση. Έπρεπε όμως να θυσιαστούν για να προστατεύσουμε αυτά που θα μείνουν. Ξέραμε ότι η διάρκεια της παράστασης θα είναι μικρή, ακριβώς επειδή είναι απαιτητική για τους θεατές. Πρέπει να κάνουν κι εκείνοι την προσπάθεια να συγκεντρωθούν και να συμπλεύσουν μ΄αυτό που παρακολουθούν. Εκεί επενδύουμε κι εμείς. Οτιδήποτε κάνουμε αποσκοπεί στο να μεταδώσει το κείμενο όσο πληρέστερα γίνεται – γνωρίζοντας φυσικά ότι απευθυνόμαστε σε θεατές που αγαπούν την λογοτεχνία και δεν θα ζητήσουν «θέαμα» ή μασημένη τροφή.
Στην παράστασή σας δουλεύετε πολύ με το σώμα. Αποδίδετε άψογα, κατά τη γνώμη μου, την ψυχοσωματική κατάσταση του «Όφεως» και του «Κρίνου», σε ένα λιτό σκηνικό, όπου οι δυο δοκοί πάνω στις οποίες βαδίζετε θα μπορούσαν να συμβολίζουν τη ροή του χρόνου: αρχικά είστε πίσω, καθώς εξελίσσεται το έργο κινείστε μπροστά, και ύστερα πάλι πίσω. Μιλήστε μας λίγο γι’ αυτό, για τις σκηνοθετικές επιλογές σας.
Χρήστος: Καταρχάς, αποφασίσαμε να μοιραστούμε τις δύο αντίθετες πτυχές του ήρωα του βιβλίου. Η Ηρώ ανέλαβε την πιο φωτεινή του πλευρά κι εγώ την πιο σκοτεινή. Καθ’ όλη τη διάρκεια της παράστασης ισορροπούμε πάνω σε δύο παράλληλες δοκούς, ακολουθώντας μία αδιάκοπη πορεία, που ξεκινάει από τη στιγμή της γνωριμίας του καλλιτέχνη – συγγραφέα του ημερολογίου – με την αγαπημένη του και καταλήγει στο άγνωστο κενό – σ’ αυτό το κενό που περιμένει καθέναν από εμάς στο τέλος της διαδρομής μας. Πρόκειται για δύο πορείες κοινές, αλληλένδετες και αλληλοσυγκρουόμενες, που, όπως και κάθε ζευγάρι παράλληλων ευθειών, δεν συναντώνται ποτέ, παρά μονάχα κάπου στο άπειρο…
Ο τρόπος που απαγγέλλετε τις λέξεις, ο λόγος, έχει έναν αξιοσημείωτο ρυθμό που δίνει μια άλλη διάσταση στο κείμενο. Το απογειώνει. Θα θέλατε να μας πείτε κάτι περισσότερο γι΄αυτό; Ακολουθήσατε τον ρυθμό του κειμένου ή βρήκατε τον δικό σας;
Ηρώ: Προσπαθήσαμε να ακολουθήσουμε τον ρυθμό του κειμένου. Υπάρχει μια μουσικότητα στο «Όφις και κρίνο» που σε στιγμές παραπέμπει περισσότερο σε ποίηση παρά σε πεζογράφημα. Φωτίσαμε φυσικά με τον δικό μας τρόπο την μουσικότητα αυτή. Είναι ένα βασικό στοιχείο της παράστασής μας.
Ηρώ: Υπάρχει μια μουσικότητα στο «Όφις και κρίνο» που σε στιγμές παραπέμπει περισσότερο σε ποίηση παρά σε πεζογράφημα.
Αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της παράστασης ακούγονται από τους δυο σας, σχεδόν ταυτόχρονα, οι λέξεις «αγαπώ», «φοβάμαι». Είναι δυο αντίθετες έννοιες, κατά τη γνώμη σας, μια δυϊστική διάκριση ή κάτι άλλο; Μπορούμε να αγαπάμε και να φοβόμαστε ταυτόχρονα;
Ηρώ: Δυστυχώς όταν αγαπάς, φοβάσαι. Όταν είσαι ερωτευμένος, φοβάσαι ακόμα περισσότερο. Εκτός αν είσαι σοφός. Αν μπορέσεις να διαχωρίσεις το αίσθημά σου από το πρόσωπο που στο εμπνέει, ελευθερώνεσαι, γιατί ξέρεις ότι κανείς δεν μπορεί να σου στερήσει αυτό που νιώθεις, είναι πια δικό σου. Για τον ήρωά μας είναι εξοργιστικό το ότι παραχωρεί σε κάποιον άλλον τα ηνία της ζωής του. Αποδιοργανώνεται, η ζωή του κλονίζεται κι αυτός είναι ένας από τους λόγους που βλέπει την αγαπημένη του ως εχθρό.
Τι είναι αυτό που φοβάται, που δεν αντέχει ο ζωγράφος πρωταγωνιστής του έργου, και γιατί νιώθει ότι θα λυτρωθεί με τον θάνατο; Μπορεί να τρελαθεί κάποιος από έρωτα;
Χρήστος: Αν δεν είναι πηγή τρέλας ο έρωτας τότε τι άλλο θα μπορούσε να είναι; Ο καλλιτέχνης του βιβλίου είναι τόσο πολύ χωμένος στα κατάβαθα της ίδιας του της ύπαρξης που αντιλαμβάνεται το κάθε πάθος της ζωής – μικρό ή μεγάλο – ως κάτι ανούσιο και περιττό. Ως ένα ακόμα εμπόδιο στην γενναία και τραγική πορεία προς το μεγάλο μυστήριο του αγνώστου. Στην πορεία προς τον θάνατο. Ένας τέτοιος άνθρωπος όμως, μονάχα ως κάτι απόλυτο και ολοκληρωτικό μπορεί να βιώσει το αποκορύφωμα των παθών της ζωής, που είναι ο έρωτας. Κι έτσι, αυτός ο «λατρευτής» του σκοταδιού, γονατίζει κάθε νύχτα μπροστά απ’ την αγαπημένη του και προσεύχεται μυσταγωγικά μπροστά της, ως ο μεγάλος πιστός του πρώτου θεού που ονομάζεται έρωτας και που ο γόνος του επί της γης είναι η γυναίκα. Δύο λοιπόν είναι οι επιλογές που έχει. Είτε να αφεθεί και, τυφλωμένος από την πανίσχυρη λάμψη του φωτός, θα το ακολουθήσει, προδίδοντας όλες τις μέχρι τότε ακλόνητες αξίες του, είτε να παρασύρει το φως αυτό μαζί του στο απύθμενο σκοτάδι.
Έχει αλλάξει, κατά τη γνώμη σας, ο τρόπος που βιώνουμε τον έρωτα από την εποχή που γράφτηκε το έργο μέχρι σήμερα;
Ηρώ: Την εποχή που γράφτηκε το έργο όλα ήταν πολύ πιο δυσκίνητα στο κομμάτι του έρωτα. Νομίζω πως η ερωτική σχέση είναι ο τομέας που έχει αλλάξει πιο πολύ απ’ οποιονδήποτε μέσα στους αιώνες. Το γεγονός ότι η ερωτική επαφή δεν συνδέεται πλέον αναγκαστικά με τον γάμο, ότι οι άνθρωποι έχουν την επιλογή να συνάψουν σχέσεις, να χωρίσουν και λοιπά (στον δυτικό πολιτισμό τουλάχιστον) είναι καθοριστικής σημασίας. Μεγαλύτερη ελευθερία, λιγότερη εξιδανίκευση. Καλύτερα έτσι πιστεύω. Παλιά ίσως να αγωνίζονταν περισσότερο οι άνθρωποι για τις σχέσεις τους, να επέμεναν πιο πολύ. Αλλά μάλλον συνέβαινε αναγκαστικά. Τώρα έχει μεγαλύτερη αξία, είναι επιλογή. Θα εμβαθύνεις, θα επενδύσεις σε κάτι, ή θα πετάξεις για το επόμενο, επειδή σε ανανεώνει και σε «ντοπάρει»; Βεβαίως τα ανεκπλήρωτα πάθη γεννούσαν έργα τέχνης αριστουργηματικά, όπως το συγκεκριμένο. Η ταχύτητα και η ευκολία της σύγχρονης ζωής δεν ευνοούν την λογοτεχνία. Αλλά δεν πειράζει. Ίσως οι άνθρωποι να είναι πιο ευτυχισμένοι τώρα.
Χρήστος: Σήμερα όλα είναι πιο εύκολα, συνεπώς και πιο μικρά. Σήμερα μπορείς να πάρεις το αεροπλάνο και σε μερικές ώρες να βρεθείς στην Αμερική, σε μία ήπειρο που πριν από μισή μόλις χιλιετία δεν γνωρίζαμε καν πως υπήρχε. Μπορούμε ακόμα και να ερωτευτούμε μία κοπέλα από εκείνη την άγνωστη μέχρι πρότινος γη, μέσα σε μία νύχτα, συνομιλώντας μαζί της μέσω webchat. Δεν ξέρω αν πολλά μικρά πάθη μπορούν να εξισωθούν με ένα μεγάλο, ή και να το ξεπεράσουν (δύσκολα μαθηματικά). Θα ήθελα πάντως πολύ να μπορούσα να βιώσω αυτό που αισθάνεται ο αετός όταν, έχοντας χάσει το ένα και μοναδικό του ταίρι, αποφασίζει να πάρει φόρα από ψηλά για να καταλήξει με δύναμη στους βράχους μιας πλαγιάς κάποιου βουνού.
Χρήστος: Αν δεν είναι πηγή τρέλας ο έρωτας τότε τι άλλο θα μπορούσε να είναι;
Θα αλλάζατε κάτι στο κείμενο του Καζαντζάκη; Και αν ναι, τι θα ήταν αυτό;
Χρήστος: Ούτε σημείο στίξης.
Το «Όφις και κρίνο» δέχθηκε αρκετή αρνητική κριτική στην εποχή του, κατηγορήθηκε κυρίως για μονοτονία, επαναληπτικότητα και υπερβολή. Ποια είναι η γνώμη σας γι’ αυτό;
Χρήστος: Το «Όφις και κρίνο» είναι πολύ προχωρημένο ακόμα και για σήμερα. Ενέχει κάτι το σοκαριστικά απογυμνωτικό για τον καθένα από εμάς. Σήμερα αυτό μπορούμε να το συγχωρήσουμε στον Καζαντζάκη γιατί πολύ απλά είναι ο Καζαντζάκης. Θα μπορούσαμε όμως να αποδεχτούμε έναν καλλιτέχνη που μας πρωτοσυστήνεται εκθέτοντάς μας; Οι, πριν από έναν αιώνα, συμπατριώτες μας αποφάσισαν να αντιληφθούν τη μουσικότητα ως μονοτονία, τις εμμονές του ήρωα ως επαναληπτικότητα, τα μη αντιληπτά μεγέθη ως υπερβολή. Ας σταθούμε λοιπόν στην κριτική του Κωστή Παλαμά, που δεν είχε φυσικά το παραμικρό σύμπλεγμα να αναγνωρίσει την αξία του νεότατου συναδέλφου του.
Χρήστος: Το «Όφις και κρίνο» είναι πολύ προχωρημένο ακόμα και για σήμερα. Ενέχει κάτι το σοκαριστικά απογυμνωτικό για τον καθένα από εμάς.
Σας απασχολεί η κριτική; Σας επηρεάζει είτε θετικά είτε αρνητικά;
Ηρώ: Κάτι μέσα μου περιφρονεί βαθιά την κριτική. Ομολογώ ότι δεν έχω πειστεί για την αναγκαιότητά της. Μιλάω για την δημόσια κριτική. Η γνώμη φίλων και γνωστών είναι πάντοτε επιθυμητή. Πάντα ζητάω την άποψη των ανθρώπων που εκτιμώ, αναλυτικά και με ειλικρίνεια. Είμαι κι εγώ αυστηρή, αλλά σέβομαι και μιλάω για να βοηθήσω. Δεν πληρώνομαι γι’ αυτό, ούτε καθορίζω την πορεία μιας δουλειάς και κατ΄επέκταση την αμοιβή των συναδέλφων μου. Πρέπει να είναι κανείς σπουδαίος για να ασκήσει ουσιαστική κριτική. Να έχει γνώσεις, αλλά να είναι έτοιμος να αναθεωρήσει ανά πάσα στιγμή, να ΘΕΛΕΙ να αναθεωρήσει, να περιμένει από μια παράσταση να τον αλλάξει. Όχι να εκτονωθεί, όχι να κουτσομπολέψει, όχι να βαθμολογήσει, λες κι είμαστε στο σχολείο.
Ηρώ: Πρέπει να είναι κανείς σπουδαίος για να ασκήσει ουσιαστική κριτική. Να έχει γνώσεις, αλλά να είναι έτοιμος να αναθεωρήσει ανά πάσα στιγμή (…)
BookSitting 
Μια σκέψη σχετικά μέ το “Η Ηρώ Μπέζου και ο Χρήστος Θάνος μιλούν για την παράσταση «Όφις και κρίνο»”