Το σιωπηλό πορτρέτο της Vivian Maier

[Francesca Diotallevi, Με τη δική σου ματιά μονάχα, μτφρ. Άννα Παπασταύρου, Εκδόσεις Κάμινος, 2025]

Της Τζίνας Καρβουνάκη

Το μυθιστόρημα της Francesca Diotallevi, που εκδόθηκε το 2018 από τον εκδοτικό οίκο Neri Pozza και ήταν υποψήφιο για το Βραβείο Strega το 2019, μεταφράστηκε στα ελληνικά με επιχορήγηση του Ιταλικού Υπουργείου Εξωτερικών και Διεθνούς Συνεργασίας από τις εκδόσεις Κάμινος (Ιούνιος 2025).

Το έργο αφηγείται, σε μυθιστορηματική μορφή, τη ζωή της Vivian Maier, της διάσημης νταντάς-φωτογράφου του 20ού αιώνα. Τοποθετημένο κυρίως στη Νέα Υόρκη της δεκαετίας του ’50, το βιβλίο αναπαριστά επεισόδια της ιδιωτικής ζωής της Vivian, εκκινώντας από τα ελάχιστα βιογραφικά δεδομένα της φωτογράφου και εμπλουτίζοντάς τα με τη μυθοπλαστική δύναμη της συγγραφέως. Το αποτέλεσμα είναι ένα εσωτερικό και βαθιά συγκινητικό πορτρέτο μιας γυναίκας που έζησε στο περιθώριο, που «επέλεξε να παραμείνει στη σκιά» και που μόνο μετά τον θάνατό της αναγνωρίστηκε ως μία από τις σπουδαιότερες φωτογράφους του περασμένου αιώνα.

Κύρια θέματα του μυθιστορήματος

Ένα από τα θεμελιώδη θέματα του έργου είναι η μοναξιά της Vivian Maier. Η συγγραφέας την απεικονίζει ως μια γυναίκα που ζει στο περιθώριο, ανίκανη να δημιουργήσει βαθείς δεσμούς, που παρατηρεί τον κόσμο παραμένοντας αόρατη. Η συνθήκη της απομόνωσης επανέρχεται διαρκώς: «έζησε μέσα από τις ιστορίες των άλλων, … είδε τα πάντα χωρίς ποτέ να τη δει κανείς. Η ιστορία της είναι η ιστορία μιας σκιάς», αναφέρεται χαρακτηριστικά στο μυθιστόρημα. Σύμφωνα με έναν ιταλό κριτικό, το Dai tuoi occhi solamente είναι «ένα μυθιστόρημα για τη μοναξιά, για την ανικανότητα να ζήσει κανείς και να δημιουργήσει δεσμούς». Το παράδοξο είναι ότι η Vivian ανακουφίζει το βάρος αυτής της μοναξιάς εισβάλλοντας σιωπηλά στην οικειότητα των άλλων μέσω του φακού: «το να ανιχνεύει τις ζωές των άλλων την έκανε να αισθάνεται λιγότερο δυσβάσταχτο το βάρος της δικής της μοναξιάς». Η φωτογράφιση γίνεται για εκείνη πράξη ζωτικής σημασίας, ένας τρόπος ύπαρξης.

Ένα δεύτερο βασικό θέμα είναι ο χρόνος, το ελάχιστο του παρόντος χρόνου, σε άμεση συνάρτηση με τη φωτογραφία. Η Vivian συλλαμβάνει με τη Rolleiflex θραύσματα της καθημερινής ζωής, έχοντας επίγνωση ότι κάθε στιγμή είναι μοναδική και ανεπανάληπτη. Το μυθιστόρημα υπογραμμίζει τη σχεδόν εμμονική της ανάγκη να αρπάζει στιγμές που οι άλλοι αφήνουν να διαφεύγουν: «Μια φωτογραφία… αιχμαλωτίζει μια στιγμή, το απόσπασμα μιας ζωής που δεν θα επαναληφθεί. … Αυτές τις στιγμές τις κλέβω. Φυλάσσω ιστορίες που οι άνθρωποι δεν ξέρουν ότι ζουν». Η επίγνωση του παρόντος και η ανάγκη να σωθούν από τη λήθη στιγμές καταδικασμένες να χαθούν, αναδύονται με ένταση και λειτουργούν ως φόρος τιμής στη δύναμη της φωτογραφίας να καθιστά αιώνιο το εφήμερο.

Το μυθιστόρημα διερευνά επίσης τις οικογενειακές σχέσεις, και ειδικότερα τη σχέση μητέρας και κόρης. Η Vivian σημαδεύεται από μια δύσκολη παιδική ηλικία: μια ψυχρή και οργισμένη μητέρα (Marie) και έναν προβληματικό αδελφό (Karl) της προκάλεσαν βαθιά τραύματα. Από αυτά απορρέει η δυσκολία της να σχετίζεται συναισθηματικά και να εμπιστεύεται τους άλλους. Το θέμα της μητρότητας εξετάζεται από διαφορετικές οπτικές, δείχνοντας πως ο δεσμός αίματος, όσο επώδυνος κι αν είναι, δεν μπορεί ποτέ να κοπεί ολοκληρωτικά. Η συγγραφέας τονίζει ότι «το να είσαι μητέρα και το να είσαι κόρη» συνεπάγεται μια ακατάλυτη ανάγκη για αγάπη και αποδοχή: η απόσταση ή η οργή δεν ακυρώνουν αυτή την ανάγκη, αλλά αφήνουν ένα δυσαναπλήρωτο κενό. Από αυτή την έλλειψη γεννιέται η «πείνα για αγάπη» της Vivian, η οποία, παρότι επιλέγει την απομόνωση, παραμένει διψασμένη για το συναίσθημα που της στερήθηκε.

Τέλος, το Με τη δική σου ματιά μονάχα αγγίζει το θέμα της τέχνης ως ταυτότητας και σωτηρίας. Η Vivian Maier δεν αναζητά ποτέ τη φήμη ή τη δημόσια αναγνώριση· αντίθετα, κρατά την τέχνη της αποκλειστικά για τον εαυτό της (σχεδόν ποτέ δεν εμφανίζει τις φωτογραφίες της). Ωστόσο, μέσα από τη φωτογραφική μηχανή βρίσκει ένα νόημα και έναν ρόλο στον κόσμο. Η φωτογραφία γίνεται για εκείνη «σωτήρια», ένα εργαλείο για να αναδυθεί από την εσωτερική της «άβυσσο». Δεν είναι τυχαίο ότι η μοναδική στιγμή κατά την οποία η Vivian «ζει» και αισθάνεται πραγματική είναι η στιγμή της λήψης. Έξω από αυτήν επιστρέφει στην μη ορατότητα. Έτσι, η αφήγηση πλέκει το θέμα της κοινωνικής, γυναικείας και καλλιτεχνικής μη ορατότητας με την αναζήτηση του εαυτού μέσω της δημιουργικότητας. Ο πόνος και το πάθος της Vivian για τη φωτογραφία συγχωνεύονται, καθιστώντας το μυθιστόρημα «ένα συμπύκνωμα μοναξιάς, οδύνης και πάθους σπάνιας ομορφιάς και τελειότητας».

Αφηγηματικό ύφος και λογοτεχνικές τεχνικές

Η Francesca Diotallevi υιοθετεί ένα αφηγηματικό ύφος λεπτό, εσωτερικό και έντονα υποβλητικό, ικανό να εμπλέξει τον αναγνώστη από τις πρώτες κιόλας σελίδες. Πολλοί κριτικοί επαίνεσαν την ποιότητα της γραφής της: η πένα της συγγραφέως συνδυάζει την ακρίβεια της λέξης με τη δύναμη της εικόνας. Η πρόζα είναι καθαρή και προσεγμένη, ικανή να αποδώσει σύνθετα συναισθήματα με ευαισθησία, χωρίς να διολισθαίνει στον μελοδραματισμό.

Δομικά, το μυθιστόρημα εναλλάσσει δύο χρονικά επίπεδα, υιοθετώντας την τεχνική της διπλής αφηγηματικής γραμμής. Στο παρόν (μέσα της δεκαετίας του ’50) βλέπουμε τη 28χρονη Vivian να εργάζεται ως νταντά στην οικογένεια Warren· στο παρελθόν, μέσω αναδρομών, αναβιώνουν η δύσκολη παιδική και εφηβική της ηλικία. Η αφήγηση σε τρίτο πρόσωπο εστιάζει στη Vivian, αλλά διακόπτεται από έντονους εσωτερικούς μονολόγους σε πρώτο πρόσωπο, προσδίδοντας βαθιά ενδοσκόπηση και οδηγώντας τον αναγνώστη να «δει τον κόσμο μέσα από τον φακό της Rolleiflex».

Ιδιαίτερη μνεία αξίζει η χρήση οπτικών μεταφορών και η φωτογραφική θεματική. Ολόκληρο το μυθιστόρημα δομείται πάνω σε ένα παιχνίδι φωτός και σκιάς, όχι μόνο φωτογραφικά αλλά και υπαρξιακά. Η συγγραφέας συγχωνεύει τεκμηρίωση και μυθοπλασία, δημιουργώντας ένα υβριδικό έργο ανάμεσα στη βιογραφία και τη λογοτεχνική επινόηση, ενώ παράλληλα εισάγει μετααφηγηματικούς προβληματισμούς για τη φύση της τέχνης, της επιτυχίας και της πίστης στον εαυτό.

Ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο

Το ιστορικό πλαίσιο του μυθιστορήματος είναι η μεταπολεμική Αμερική και ειδικότερα η Νέα Υόρκη των ετών 1954–55. Η εποχή της οικονομικής έκρηξης και των αυστηρών κοινωνικών ρόλων λειτουργεί ως φόντο για τη ζωή της Vivian ως νταντάς σε εύπορες οικογένειες. Η μεγαλούπολη παρουσιάζεται ως σκηνή διασταυρούμενων ζωών, όπου η Vivian παραμένει μια αόρατη παρατηρήτρια μέσα στο πλήθος.

Παράλληλα, το παρελθόν της Vivian, μεταξύ Ηνωμένων Πολιτειών και Ευρώπης, αναδεικνύει το αίσθημα ξεριζωμού: κόρη δύο ηπείρων και δύο πολιτισμών, χωρίς πλήρη αίσθηση του ανήκειν. Το έργο εντάσσεται έτσι στο ρεύμα των μυθιστορηματικών βιογραφιών λησμονημένων καλλιτεχνών, με τη Vivian Maier να αποτελεί εμβληματική μορφή μιας δημιουργικής ιδιοφυΐας που αναγνωρίστηκε μόνο μετά θάνατον.

Κριτική και αναγνωστική υποδοχή

Το Με τη δική σου ματιά μονάχα γνώρισε θερμή υποδοχή τόσο από την κριτική όσο και από το αναγνωστικό κοινό στην Ιταλία. Επαινέθηκε για τη συναισθηματική του δύναμη, τη λυρική πρόζα και τη λεπτότητα με την οποία αποδίδεται η μορφή της Vivian Maier. Πολλοί αναγνώστες μίλησαν για μια βαθιά συγκινητική εμπειρία ανάγνωσης, για ένα έργο που λειτουργεί ως «ύστερη αποκατάσταση» μιας αόρατης καλλιτέχνιδας. Παρότι δεν έλειψαν και οι επιφυλακτικές φωνές σχετικά με την υβριδική φύση του έργου, η γενική αποτίμηση παραμένει εξαιρετικά θετική.

Συνολικά, το μυθιστόρημα της Francesca Diotallevi αναγνωρίστηκε ως ένα έργο μνήμης και ευαισθησίας, ικανό να κάνει τον αναγνώστη να «δει τον κόσμο μέσα από τα μάτια της Vivian». Το μεγαλύτερο ίσως επίτευγμά του είναι ότι έδωσε φωνή, έστω και μυθοπλαστική, σε μια γυναίκα που στη ζωή της φωτογράφιζε σιωπηλά, αφήνοντας πίσω της μια ποίηση εικόνων και μια ύπαρξη χαμένη στη σκιά.

---