Η πολυφωνικότητα ως υπόδειγμα συλλογικού νοήματος

17 Δεκεμβρίου 2025

[Γιώργος Παπαζαφειρίου, Παλιό χώμα, Εκδόσεις Νήσος, 2025]

Της Τζίνας Καρβουνάκη

Το Παλιό χώμα του Γιώργου Παπαζαφειρίου συνιστά ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα σύγχρονης ελληνικής πεζογραφίας που επανεξετάζει τη σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο, τον τόπο και τη μνήμη, μέσα από ένα αφηγηματικό πρίσμα που συνδυάζει ρεαλισμό, στοχαστικότητα και κοινωνική παρατήρηση. Το έργο οργανώνεται σε τέσσερα μέρη και αποκαλύπτει μια σαφή αφηγηματική στρατηγική, που στοχεύει στη συγκρότηση ενός μικρόκοσμου ενταγμένου σε ευρύτερες κοινωνικές και κοσμολογικές δομές.

Η παρούσα προσέγγιση επιχειρεί να τοποθετήσει το μυθιστόρημα στο πεδίο των σπουδών της προφορικότητας, των ανθρωπολογικών θεωρήσεων της υπαίθρου και των θεωριών της μνήμης, ανιχνεύοντας τόσο τα αφηγηματικά μέσα όσο και τις κοσμοθεωρητικές εντάσεις που το διατρέχουν.

Η προφορικότητα και ο Michail Michailovič Bachtin

Ο Μπαχτίν, στη θεωρία του για τη «διαλογικότητα» (dialogism), υποστηρίζει πως η λογοτεχνική γλώσσα είναι πάντοτε αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης κοινωνικών φωνών. Το Παλιό χώμα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του μηχανισμού: ήδη από τις πρώτες σελίδες, η αφήγηση δομείται σχεδόν ολοκληρωτικά μέσα από διαλόγους, όπου οι χαρακτήρες ανταλλάσσουν εμπειρίες, χιούμορ, φόβους, σταθεροποιώντας μια κοινή γλωσσική και κοινωνική ταυτότητα.

Η πολυφωνικότητα δεν λειτουργεί απλώς ως καλλιτεχνική επιλογή, αλλά ως υπόδειγμα συλλογικού νοήματος: οι χαρακτήρες υπάρχουν επειδή ανήκουν σε μια φωνητική κοινότητα· η ύπαρξή τους διαμεσολαβείται από τη φωνή των άλλων.

Η έννοια της εμπειρίας στον Walter Benjamin

Σύμφωνα με τον Walter  Benjamin η σύγχρονη ζωή έχει τραυματίσει τη δυνατότητα της εμπειρίας (Erfahrung), αντικαθιστώντας την με το αποσπασματικό βίωμα (Erlebnis). Στο Παλιό χώμα, ο Παπαζαφειρίου επιχειρεί κάτι αντίστροφο: αποκαθιστά την εμπειρία ως διαδικασία συλλογικής μνήμης και πρακτικής.

Οι σκηνές της εργασίας στη λάσπη, της περιπλάνησης στο χωράφι ή της συντροφικότητας στο διάλειμμα δεν αποτελούν απλά επεισόδια αλλά αρχεία βιωμένης γνώσης, η οποία μεταβιβάζεται μέσα από τη δράση. Το μυθιστόρημα, συνεπώς, λειτουργεί ως αντιμοντέρνο απόθεμα εμπειρίας, όπου η χειρωνακτική εργασία αποκτά σχεδόν μυητικό χαρακτήρα.

Ο Roland Barthes και το «ρεαλιστικό σημείο«

Ο Barthes αναφέρει ότι ο ρεαλισμός επιτυγχάνεται μέσα από φαινομενικά μη χρήσιμες λεπτομέρειες που κατασκευάζουν την ψευδαίσθηση του πραγματικού.

Στις σελίδες του μυθιστορήματος, λεπτομέρειες όπως ο ρυθμός της μηχανής, η υφή της λάσπης, το χαλασμένο καλώδιο, οι καρέκλες στο καφενείο, αποτελούν τέτοια «ρεαλιστικά σημεία», τα οποία συνθέτουν έναν κόσμο που αναγνωρίζουμε όχι επειδή περιγράφεται εκτενώς, αλλά επειδή ενυπάρχει σε αυτές τις υλικές, καθημερινές μικροστιγμές.

Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις της ελληνικής υπαίθρου

Το έργο διαλέγεται άμεσα με την ανθρωπολογική γραμματεία (Herzfeld, Καραποστόλης, Sutton), η οποία τονίζει τη σημασία της μνήμης, της κοινότητας και της εποχικής εργασίας ως βασικών στοιχείων της ταυτότητας της υπαίθρου.

Ο Παπαζαφειρίου αναπαριστά μια κοινότητα όχι ως αγνή ή ρομαντική, αλλά ως πεδίο διαπραγματεύσεων, επισφάλειας, αγωνίας και αλληλεγγύης, στοιχεία που αντανακλώνται στις σκηνές της συλλογικής εργασίας και της καθημερινής διαχείρισης της φτώχειας και του κόπου.

Η γη ως κοσμολογική και αφηγηματική σταθερά

Η γη ως σώμα

Το χώμα του τίτλου λειτουργεί ως «σώμα» που αισθάνεται, αντιδρά, διεκδικεί. Η λάσπη σχεδόν καταπίνει τους ανθρώπους, δημιουργώντας μια οριακή κατάσταση όπου το ανθρώπινο και το φυσικό σώμα αλληλοεμπλέκονται. Αυτό το στοιχείο θυμίζει την κοσμολογική λειτουργία της φύσης στην ελληνική λαϊκή παράδοση: η γη δεν είναι ουδέτερο πεδίο αλλά ενεργός παράγοντας μοίρας.

Ο κύκλος της εργασίας ως τελετουργία

Η επαναληπτικότητα η εργασιακή μετατρέπεται σε τελετουργικό ρυθμό. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλές σκηνές περιγράφουν συλλογικές κινήσεις, σχεδόν χορογραφημένες. Η επανάληψη εδώ δεν δηλώνει στασιμότητα, αλλά τη διαδικασία της μετάδοσης γνώσης από γενιά σε γενιά, το «πώς να πατείς τη λάσπη», «πώς να κρατάς το βάρος», «πώς να διαβάζεις τον ουρανό».

Ο τόπος ως φορέας μνήμης

Ο τόπος δεν είναι απλώς σκηνικό αλλά δομικό στοιχείο της αφήγησης. Κάθε σημείο, το χωράφι, το καφενείο, η αυλή, η αποθήκη, λειτουργεί ως φορέας μνημονικής έντασης. Το μυθιστόρημα, με αυτό τον τρόπο, συμμετέχει στη μεγάλη παράδοση των «τοπιογραφιών της μνήμης» στη νεοελληνική λογοτεχνία (Καραγάτσης, Μηλιώνης).

Η κοινωνική υφή του κειμένου

Επισφάλεια και κοινότητα

Οι χαρακτήρες ζουν σε συνεχή συνθήκη επισφάλειας: οικονομικής, σωματικής, υπαρξιακής. Οι διάλογοι αποκαλύπτουν φόβους για την απώλεια εργασίας, για τις κακοκαιρίες, για τη φθορά του σώματος. Όμως αυτή η επισφάλεια γεννά και κοινότητα, η επιβίωση γίνεται συλλογικό εγχείρημα.

Η ανδρική συντροφικότητα

Οι σχέσεις των ανδρών αποκαλύπτουν ένα μείγμα σκληρότητας και τρυφερότητας, που αντικατοπτρίζει την κοινωνιολογική παρατήρηση του Herzfeld για το «πολιτισμικό οικείο» της υπαίθρου: οι κοινωνικές ταυτότητες συγκροτούνται μέσα από ανταγωνισμό αλλά και αναγκαία αλληλεγγύη.

Η αφηγηματική δομή και το υπαρξιακό βάθος

Η δομή σε τέσσερα μέρη παραπέμπει σε εποχές, σε φάσεις ζωής, σε μετακινήσεις από το υλικό στο πνευματικό. Η αφήγηση αναδύεται σταδιακά από το εξωτερικό προς το εσωτερικό: ξεκινά από τον κόπο και φτάνει στη μνήμη, στην απώλεια, στην αναμέτρηση με το παρελθόν.

Το υπαρξιακό υπόστρωμα γίνεται ορατό στις επαναλαμβανόμενες σκέψεις των χαρακτήρων για το «τι έμεινε», «τι χάθηκε», «τι ξαναχτίζεται».

Συμπέρασμα

Το Παλιό χώμα αποτελεί έργο με σημαντικό θεωρητικό ενδιαφέρον. Τεκμηριώνει τη λειτουργία της προφορικότητας στην πεζογραφία. Επαναφέρει την εμπειρία ως συλλογική διαδικασία ζωή. Συνθέτει έναν ανθρωπολογικά ακριβή και λογοτεχνικά επεξεργασμένο κόσμο. Αναδεικνύει τη γη ως παλίμψηστο ανθρώπινων ιστοριών.

Ο Παπαζαφειρίου γράφει ένα μυθιστόρημα που μπορεί να ιδωθεί ως συμβολή στη μελέτη της νεοελληνικής ταυτότητας μέσα από την εμπειρία. Το Παλιό χώμα λειτουργεί ταυτόχρονα ως αφήγηση, ως κοινωνική παρατήρηση και ως υπαρξιακό χρονικό· και αυτή η πολυεπίπεδη υφή καθιστά το έργο σημαντικό στο πλαίσιο της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας.

Βιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα

Ο Γιώργος Παπαζαφειρίου γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1973. Σπούδασε Αρχαιολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, όπου ολοκλήρωσε τις μεταπτυχιακές του σπουδές και απέκτησε το διδακτορικό του δίπλωμα με ειδίκευση στη ρωμαϊκή γλυπτική. Συμμετείχε σε πολλές ανασκαφές στον βορειοελλαδικό χώρο, στη Χαλκιδική, στη Θεσσαλονίκη και αλλού. Η πανεπιστημιακή ανασκαφή της Βεργίνας στάθηκε η πρώτη του γνωριμία ως φοιτητής με τον αρχαιολογικό χώρο των Αιγών, όπου ξαναγύρισε και ανέσκαψε τμήματα του οικιστικού ιστού της αρχαίας πόλης (2013-2021). Εργαζόταν ως αρχαιολόγος στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας. Οι μεγάλες του αγάπες ήταν η εναλλακτική ροκ μουσική και η καλή λογοτεχνία. Απεβίωσε τον Απρίλιο του 2024 σε ηλικία 51 ετών.

---