Μια συγγραφέας που αψήφησε τα όρια της εποχής της, μετατρέποντας τη ζωή, την αντίσταση και την προσωπική της εξέγερση σε λογοτεχνία.
Της Τζίνας Καρβουνάκη
Η Goliarda Sapienza (1924–1996) γεννήθηκε στην Κατάνια της Σικελίας, σε οικογένεια σοσιαλιστών διανοουμένων, γεγονός που διαμόρφωσε εξαρχής το ανεξάρτητο πνεύμα και την αντισυμβατική στάση της απέναντι στην κοινωνία. Οι γονείς της, ενεργοί πολιτικά και ιδεολογικά, επέλεξαν να την κρατήσουν μακριά από τα καθεστωτικά σχολεία της εποχής, προσφέροντάς της κατ’ οίκον παιδεία βασισμένη στις αρχές του ανθρωπισμού και της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Σε ηλικία δεκαέξι ετών κέρδισε υποτροφία για την Accademia Nazionale d’Arte Drammatica Silvio D’Amico στη Ρώμη, όπου μετακόμισε με τη μητέρα της. Εκεί ξεκίνησε την καλλιτεχνική της πορεία. Ως ηθοποιός ερμήνευσε σημαντικούς ρόλους στο θέατρο αλλά και τον κινηματογράφο («Senso» di Luchino Visconti), πριν στραφεί οριστικά στη συγγραφή κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1950.
Η Sapienza ανέπτυξε σταδιακά ένα λογοτεχνικό ύφος έντονα προσωπικό, ρηξικέλευθο και αυτοαναφορικό, που κινείται μεταξύ μυθοπλασίας και βιωματικής γραφής. Κατά τη διάρκεια της ζωής της δημοσίευσε τέσσερα έργα τα οποία συγκροτούν έναν ευρύτερο αυτοβιογραφικό κύκλο: Lettera aperta (1967), Il filo del mezzogiorno (1969), L’ Università di Rebibbia (1983) και Le certezze del dubbio (1987). Μεταθανάτια εκδόθηκε Η τέχνη της χαράς (L’ arte della gioia, 1998), το έργο που καθιέρωσε τη φήμη της και θεωρήθηκε ως το κορυφαίο επίτευγμά της.
Η συγγραφέας υπήρξε ένα πνεύμα ανεξαρτησίας και αντίστασης απέναντι στις κυρίαρχες κοινωνικές και λογοτεχνικές νόρμες. Η μεταθανάτια αναγνώρισή της την κατέστησε, εκ των υστέρων, μία από τις πλέον εμβληματικές φωνές του ιταλικού φεμινιστικού και υπαρξιακού στοχασμού του 20ού αιώνα.
Η τέχνη της χαράς: θεματικοί άξονες και σημασία
Το μυθιστόρημα Η τέχνη της χαράς (L’arte della gioia, 1976–1998) θεωρείται το κορυφαίο έργο της Sapienza και ένα από τα σημαντικότερα της ιταλικής μεταπολεμικής λογοτεχνίας. Αν και ολοκληρώθηκε το 1976, παρέμεινε αδημοσίευτο επί δύο δεκαετίες λόγω του εκτενούς όγκου του και της τολμηρής του θεματολογίας. Η πρώτη του έκδοση, το 1998, αποκάλυψε μια συγγραφέα που επαναπροσδιορίζει τη σχέση ανάμεσα στην ελευθερία, τη σεξουαλικότητα και την αυτογνωσία.
H Sapienza αναπτύσσει έναν γυναικείο bildungsroman, όπου ο εσωτερικός αγώνας ταυτίζεται με την επιθυμία για ελευθερία. Η αφήγηση, ειλικρινής έως προκλητική, περιλαμβάνει θέματα που αμφισβητούν τις ηθικές και κοινωνικές συμβάσεις της εποχής — όπως η γυναικεία σεξουαλικότητα, η αιμομιξία, η δολοφονία και η υπαρξιακή εξέγερση.
Παρά τον τίτλο του, το έργο δεν υμνεί την επιφανειακή ευτυχία, αλλά τη βαθιά χαρά που απορρέει από την αυτοκυριαρχία και την αυθεντικότητα. Η συγγραφέας αντιλαμβάνεται τη «χαρά» ως ηθική πράξη αντίστασης στην υποκρισία και στην εξουσία, ενώ παράλληλα αναστοχάζεται τη θέση της γυναίκας μέσα στα κοινωνικά και πολιτικά συμφραζόμενα του αιώνα. Η Le Monde χαρακτήρισε τη Sapienza «αιρετική πριγκίπισσα του ιταλικού εικοστού αιώνα», αναγνωρίζοντας την ιδιοτυπία μιας φωνής που συνδυάζει το επικό και το οικείο, το φιλοσοφικό και το βιωματικό.
Υποδοχή και πρόσληψη στην Ελλάδα
Στo ελληνικό αναγνωστικό κοινό Η Τέχνη της χαράς παρουσιάστηκε το 2009 μέσω της μετάφρασης της Άννας Παπασταύρου (Εκδόσεις Πατάκη). Η υποδοχή υπήρξε ιδιαίτερα θερμή: το έργο αναγνωρίστηκε από την κριτική ως «τολμηρό αριστούργημα μιας ατίθασης Σικελής» και απέκτησε χαρακτηριστικά cult ανάγνωσματος μεταξύ των φίλων της σύγχρονης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.
Το 2024 κυκλοφόρησε και δεύτερο βιβλίο της, το Ραντεβού στο Ποζιτάνο (Appuntamento a Positano) από τις Εκδόσεις Πατάκη, σε μετάφραση της Άννας Παπασταύρου και πάλι. Είναι ένα τρυφερό και βαθιάυπαρξιακό μυθιστόρημα, όπου η συγγραφέας επιστρέφει στα αγαπημένα της θέματα: την ελευθερία, τη φιλία και τη γυναικεία αυτογνωσία. Μέσα από τη σχέση δύο γυναικών – της αφηγήτριας και της Καρολίνας, μιας αινιγματικής μορφής που ζει στις πλαγιές του Ποζιτάνο – η Sapienza εξερευνά την ομορφιά και τη μοναξιά της ανθρώπινης ψυχής. Το βιβλίο, γεμάτο ποιητικές εικόνες και ρυθμό προφορικής αφήγησης, αποπνέει μια αίσθηση μελαγχολικής γαλήνης, σαν έναν τελευταίο διάλογο με τον εαυτό και με τη θάλασσα που αγκαλιάζει τη ζωή και τον αποχαιρετισμό.
L’Università di Rebibbia – μαρτυρία και στοχασμός
Το βιβλίο της L’Università di Rebibbia (1983) αποτελεί το τρίτο μέρος της αυτοβιογραφικής τετραλογίας της Sapienza και βασίζεται στην προσωπική της εμπειρία φυλάκισης στο γυναικείο τμήμα των φυλακών της Rebibbia το 1980, ύστερα από καταδίκη για μικροκλοπή. Το έργο μετατρέπει το βίωμα του εγκλεισμού σε χώρο αυτογνωσίας και υπαρξιακού διαλόγου.
Η συγγραφέας προσεγγίζει τη φυλακή ως «πανεπιστήμιο ζωής», έναν τόπο όπου καταρρέουν οι κοινωνικές προσποιήσεις και αναδύεται η ουσία της ανθρώπινης φύσης. Η Rebibbia γίνεται, στο βλέμμα της, μικρογραφία της κοινωνίας και ταυτόχρονα καθρέφτης της ελευθερίας. Μέσα από τη συνύπαρξη με άλλες κρατούμενες, ανακαλύπτει μορφές αλληλεγγύης και ανθρωπιάς που αμφισβητούν την ηθική τάξη του «ελεύθερου» κόσμου.
Το βιβλίο δεν έχει ακόμη μεταφραστεί στα Ελληνικά. Η ελληνική μετάφραση θα προσέφερε όχι μόνο λογοτεχνικό αλλά και πολιτισμικό όφελος, εντάσσοντας στο εγχώριο πεδίο μια σημαντική μαρτυρία για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την κοινωνική δικαιοσύνη και την επανεξέταση της έννοιας της ελευθερίας.
Από τις σελίδες του βιβλίου στην οθόνη: η ταινία Fuori (2025)
Το 2025, η ζωή και το έργο της Goliarda Sapienza αποτέλεσαν έμπνευση για την κινηματογραφική ταινία Fuori (Εκτός των τειχών – προτείνει η γράφουσα) του Mario Martone, ιταλογαλλικής παραγωγής, η οποία αντλεί το υλικό της από το βιβλίο L’Università di Rebibbia. Στον πρωταγωνιστικό ρόλο, η Valeria Golino αποδίδει τη συγγραφέα με υποδειγματική ισορροπία μεταξύ ρεαλισμού και εσωτερικότητας. Η ταινία, που έκανε πρεμιέρα στο Φεστιβάλ Καννών, απέσπασε θερμότατη υποδοχή, επιβεβαιώνοντας τη διαχρονική επικαιρότητα του έργου της Sapienza.
Η προβολή της ταινίας στο ελληνικό κοινό, με την υποστήριξη – διαμεσολάβηση του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου, θα μπορούσε να λειτουργήσει ως γόνιμο πεδίο διαλόγου ανάμεσα στη λογοτεχνία και την έβδομη τέχνη, αλλά και ως εισαγωγή στην ανθρωπιστική και φιλοσοφική διάσταση του έργου της συγγραφέως.
Καταληκτική σκέψη
Η περίπτωση της Goliarda Sapienza συνιστά χαρακτηριστικό παράδειγμα δημιουργού που κινήθηκε στo περιθώριo του εκδοτικού συστήματος της εποχής της, αλλά κατέκτησε εκ των υστέρων μια εξέχουσα θέση στο ιταλικό και ευρωπαϊκό λογοτεχνικό τοπίο. Η συσχέτιση βιώματος και στοχασμού, η τόλμη στη θεματική επιλογή και η κριτική προσέγγιση της έννοιας της χαράς και της ελευθερίας καθιστούν το έργο της αντικείμενο διαρκούς επιστημονικής και πολιτισμικής επαναξιολόγησης.
Η πρόσληψη της Sapienza στην Ελλάδα περιορίζεται σε δύο μόνον βιβλία της. Η μετάφραση του βιβλίου της L’ università di Rebibbia, όπως και η προβολή της ταινίας Fuori, θα μπορούσαν να διευρύνουν την αντίληψη και το αποτύπωμά της στο ελληνικό πολιτισμικό τοπίο, ανοίγοντας έναν ευρύτερο διάλογο για τη σχέση ανάμεσα στη λογοτεχνία, την ελευθερία και την κοινωνική συνείδηση.
Newsletter
BookSitting | Βιβλία, Τέχνες, Ιδέες
BookSitting 