Θανάσης Νιάρχος: Μια πολυσχιδής διαδρομή

Της Τζίνας Καρβουνάκη

Με αφορμή την συνάντηση «Εκδότες και συγγραφείς θυμούνται και αφηγούνται», που θα πραγματοποιηθεί τη Δευτέρα 29 Σεπτεμβρίου στο ΕΛΙΑ, επιχειρώ έναν συνολικό αναστοχασμό πάνω στο έργο του Θανάση Νιάρχου. Η βραδιά μνήμης και αφήγησης προσφέρει το φυσικότερο πλαίσιο για να δούμε πώς η ποίηση, το δοκίμιο, η μετάφραση, η επιφυλλίδα και οι εκδοτικές πρωτοβουλίες συνθέτουν μία και την αυτή πορεία: την έμπρακτη απόπειρα να αποτυπωθεί το νόημα της ανθρώπινης εμπειρίας στις μεταπολιτευτικές δεκαετίες. Προτείνεται μια ανάγνωση συνοχής: πώς οι επί μέρους μορφές λόγου συναντιούνται σε έναν ενιαίο άξονα ανθρωποκεντρικού στοχασμού.

Πρώτα βήματα: η ποίηση ως αναγκαία εξομολόγηση

Ο Θανάσης Νιάρχος εμφανίζεται νέος, με στίχο που κοιτάζει ευθεία την καθημερινή ζωή. Από τα Εικοσιτέσσερα νυχτερινά τραγούδια (1970) έως το βιβλίο του Έρως Έρωτα (1979), η ποίηση λειτουργεί ως ευθύς αγωγός εμπειρίας: έρωτας, μνήμη, απώλεια, η αμηχανία απέναντι στον χρόνο. Δεν πρόκειται για ασκητική επίδειξη μορφής, αλλά για την εντυπωσιακά απλή – και άρα δύσκολη – τέχνη να μεταβιβάζεις το κοινό βίωμα σε συλλογική εμπειρία, σε τόπο συνάντησης. Η αφαίρεση συμπυκνώνει την αισθησιακή ύλη.

Δοκίμιο και στοχασμός: η «ανθρώπινη ανησυχία» ως μέθοδος

Παράλληλα αναπτύσσεται ο στοχαστικός πεζός λόγος: Η ανθρώπινη ανησυχία, Κατά μέτωπο, Αόρατος χρόνος, Ο έρωτας για τους άλλους. Εδώ η πρόθεση δεν είναι να συγκροτηθεί θεωρητικό σύστημα· είναι να παγιδευτεί η στιγμή όπου ένα καθημερινό γεγονός αποκαλύπτει την υπαρξιακή του κλίμακα. Ο τόνος συχνά κατηγορηματικός, όχι για να κλείσει τη συζήτηση, αλλά για να την υπενθυμίσει: το οριστικό δεν κλείνει, σφηνώνει μέσα μας σαν ερώτημα.

Μεταφράσεις και συνομιλίες: η ηχώ των άλλων

Οι μεταφράσεις (Κάφκα, Καμύ, Μίλερ, Κινγκ, Κοκτώ κ.ά.) και οι συνομιλίες (Πραγματογνωμοσύνη της εποχής, Τα παιδικά μου χρόνια) δεν είναι «παρεκβάσεις»· είναι το ίδιο το εργαστήριο της φωνής του. Ο Νιάρχος δεν ερμηνεύει μόνο· αφουγκράζεται. Φέρνει ξένες φωνές στο ελληνικό πεδίο και, αντιστρόφως, επιστρέφει στη δική του γραφή τον παλμό αυτής της συνάντησης. Η μνήμη – προσωπική και συλλογική – γίνεται τρόπος να συγκροτείται ένα παρόν με στρώματα.

«Η Λέξη»: τόπος συνάντησης

Με τον Αντώνη Φωστιέρη συνιδρύει το 1981 τη Λέξη: περιοδικό-γέφυρα, όπου γενιές, τάσεις και γλώσσες συναντιούνται χωρίς δογματικές διαχωριστικές γραμμές. Η συμβολή του Νιάρχου εδώ είναι διττή: οργανωτική και πνευματική. Προστατεύει έναν χώρο διαλόγου την εποχή που ο δημόσιος λόγος μεταλλάσσεται. Στη Λέξη η λογοτεχνία δεν ιδιωτεύει· συνομιλεί με την επικαιρότητα χωρίς να υποτάσσεται σ’ αυτήν.

Η επιφυλλίδα: η καθημερινότητα ως μεταφορά

Στα Νέα ο Νιάρχος καλλιεργεί την επιφυλλίδα σαν μικρο-δοκίμιο. Ένα στιγμιότυπο δρόμου, μια σκηνή στο λεωφορείο, μια σιωπή σε εκκλησιά – και αμέσως το συγκεκριμένο ανοίγεται στην καθολικότητα. Ο ανώνυμος πολίτης γίνεται φορέας ηθικού στοχασμού· η πόλη αποκτά χρώματα και τραχύτητες· η ειρωνεία, ποτέ κακεντρέχεια, λειτουργεί ως εργαλείο διαύγειας. Έτσι, η δημοσιογραφία του δεν «καταγράφει» απλώς· αναλαμβάνει ευθύνη για το βλέμμα.

Ημερολόγια και αντίσταση στη λήθη

Το Επιτέλους μόνος, Σελίδες ημερολογίου είναι η νυχτερινή μηχανή μνήμης του. Σημειώνει «για να θυμάται» – και για να ξαναβρεί, μέσα από το γραπτό ίχνος, όχι μόνο ό,τι έζησε αλλά και ό,τι δεν πρόλαβε να συλλάβει πλήρως. Ο θάνατος, από πρώιμη απώλεια έως ύστερος αποχαιρετισμούς φίλων, παραμένει ανοιχτή πληγή· η γραφή γίνεται αντίρροπο βάρος: δίνει διάρκεια, αποδίδει νόημα, συντηρεί την ευθραυστότητα ως γνώση.

Θεματικές αναφορές – ο ενιαίος άξονας

• Έρωτας: από την ιδιωτική σχέση στη δημόσια φροντίδα· ο έρωτας ως ικανότητα να δεις τον Άλλον.
• Θάνατος: όχι ρητορεία ματαιότητας, αλλά ήσυχος, επίμονος στοχασμός πάνω στη φθορά.
• Μνήμη: πράξη αντίστασης· τεκμηρίωση ζωής, όχι αποθήκη αναμνήσεων.
• Καθημερινότητα: δεν είναι μικρή· είναι ο μεγάλος καμβάς όπου οι ιδέες γίνονται ορατές.

Ο κοινωνικός στοχαστής

Ο Νιάρχος ισορροπεί ανάμεσα στη συμμετοχή και την αποστασιοποίηση. Παρών στα εκδοτικά, δραστήριος στον Τύπο, αλλά και σταθερά προσηλωμένος στη σιωπηλή εργασία του λόγου. Ο ρόλος του κοινωνικού στοχαστή δεν σημαίνει «άποψη για όλα», αλλά πράξη φροντίδας: να διατηρεί ζωντανό τον διάλογο, να ιχνηλατεί αξίες σε εποχές κούρασης, να υπερασπίζεται την ακρίβεια της γλώσσας έναντι της ευκολίας.

Μια μικρή σύγκλιση: μνήμη και ευθύνη

Αν κάτι διδάσκει το σύνολο του έργου του, είναι ότι η μνήμη δεν είναι παρελθοντολογία: είναι ευθύνη παρόντος. Κάθε φράση, κάθε συνομιλία, κάθε επιφυλλίδα, κάθε στίχος, λειτουργούν ως κόμβοι μιας ηθικής οικονομίας του βλέμματος. Να βλέπεις καλά σημαίνει να ζεις υπεύθυνα. Να σημειώνεις, σημαίνει να αναλαμβάνεις την ευθραυστότητα των πραγμάτων. Να εκδίδεις σημαίνει να δημιουργείς κοινότητα.

Συμπέρασμα — γιατί τώρα

Η συνάντηση στο ΕΛΙΑ δεν είναι απλώς τιμητική. Είναι ενεργοποίηση μνήμης σε ένα περιβάλλον όπου ο λόγος συχνά καταναλώνεται προτού νοηματοδοτηθεί. Ο Θανάσης Νιάρχος μας υπενθυμίζει ότι η λογοτεχνία και ο δημοσιογραφικός στοχασμός μπορούν να συνυπάρξουν χωρίς να ακυρώνουν ο ένας τον άλλον· ότι η ζωή της πόλης, με τις φωνές της, είναι υλικό υψηλής τέχνης· ότι η γραφή, όταν παραμένει ειλικρινής, δεν προσφέρει απλώς παρηγορία – προσφέρει προσανατολισμό.

Έτσι, αν θέλουμε μια φράση-πυξίδα για την αποψινή (και κάθε) ανάγνωση του έργου του: ο Νιάρχος μάς διδάσκει την τέχνη του βλέπειν. Να βλέπουμε τον κόσμο με προσοχή, τους ανθρώπους με τρυφερότητα, τη γλώσσα με αυστηρότητα, τον χρόνο με επίγνωση. Και να αφήνουμε, σε πείσμα της φθοράς, ένα ίχνος που να αξίζει να το θυμούνται – όχι επειδή είναι θορυβώδες, αλλά επειδή είναι ακριβές.

Στο ίδιο τραπέζι της επικείμενης εκδήλωσης της 29ης Σεπτεμβρίου στο ΕΛΙΑ θα βρεθεί και ο Γιώργος Χρονάς, ένας από τους πλέον εμβληματικούς ποιητές και εκδότες της νεότερης Ελλάδας, γεγονός που προσδίδει στην εκδήλωση έναν χαρακτήρα συνομιλίας, δυο στοχαστών της ελληνικής διανόησης με παράλληλες πορείες. Ο Γιώργος Χρονάς, με το ιδιαίτερο ύφος και τη συμβολή του στον εκδοτικό χώρο, στέκεται ως πυλώνας πνευματικής συνέχειας, συνομιλώντας έμμεσα με το έργο και την παρουσία του Θανάση Νιάρχου. Έτσι, η συνάντηση της 29ης Σεπτεμβρίου υπερβαίνει τον χαρακτήρα μιας απλής μνημονικής αναφοράς και μετατρέπεται σε στιγμή συλλογικού στοχασμού για τον ρόλο των δύο αυτών δημιουργών στη διαμόρφωση του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού.

---