Οπλιτική και απάτη στον πόλεμο της Τροίας ή το «φαύλο», σκαληνό τρίγωνο της Ιστορίας

Ο «Φιλοκτήτης» του Σοφοκλή, σε σκηνοθεσία Γιώργου Κιμούλη.

Του Λέανδρου Πολενάκη

Τρία πρόσωπα πρωταγωνιστούν στην τραγωδία του Σοφοκλή, «Φιλοκτήτης», που διδάχθηκε το 409 π.Χ., μια κρίσιμη χρονιά για την επιβίωση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Ο ομώνυμος ήρως, Φιλοκτήτης, ο Οδυσσέας και ο νεαρότατος γιος του Αχιλλέα Νεοπτόλεμος, τέκνο φυσικό του «Αρίστου των Αχαιών», Αχιλλέα, από την κρυφή του σχέση με τη Διηδάμεια, μια από τις θυγατέρες του βασιλιά της Σκύρου Λυκομήδη, όπου τον είχε κρύψει η μητέρα του Θέτις μεταμφιεσμένο σε κορίτσι, για να γλιτώσει την συμμετοχή του στην εκστρατεία εναντίον της Τροίας, που δεν την απέφυγε, όμως, τελικά.

Βρισκόμαστε στο δέκατο έτος του Τρωικού πολέμου, με τον Αχιλλέα και με τον Έκτορα νεκρούς, με τους Αχαιούς και τους Τρώες πλήρως εξαντλημένους. Αλλά ο «πόλεμος πάντων πατήρ», δεν λέει να σταματήσει. Ένας χρησμός έρχεται πάνω στην ώρα για να αποκαλύψει ότι η Τροία είναι πεπρωμένο να πέσει μόνο από το τόξο και τα βέλη του Ηρακλή, που σήμερα κατέχει ο ήρως Φιλοκτήτης. Αλλά πού βρίσκεται ο Φιλοκτήτης; 

Έχει εγκαταλειφθεί από τους Έλληνες στο έρημο, ακατοίκητο νησί της Λήμνου από την αρχή της εκστρατείας, λόγω του ότι, εξ αιτίας παλαιών αμαρτημάτων του (κυρίως τη βοήθεια που ως έφηβος πρόσφερε στον Ηρακλή για να τελειώσει εκούσια τον βίο του στην πυρά, λαβαίνοντας ως αμοιβή τα ανίκητα όπλα του, τόξο και βέλη), τον δάγκωσε στο πόδι μια οχιά σταλμένη από τους Θεούς τη στιγμή που πρόσφερε θυσία στην τοπική θεότητα του Χρύση. Η πληγή κακοφόρμισε, του προξενεί φρικτούς πόνους και η δυσοσμία είναι αφόρητη. Εγκαταλείπεται λοιπόν στη Λήμνο με προτροπή του Οδυσσέα, με μόνα εφόδια το τόξο και τα βέλη του, με τα οποία συντηρείται για μια δεκαετία από το λιγοστό κυνήγι, έχοντας φθάσει στα έσχατα όρια της εξαθλίωσης.

Οι Αχαιοί, γνωρίζοντας την υπερηφάνεια και το πείσμα του Φιλοκτήτη και προσμένοντας τη δίκαιη οργή του, ψάχνουν τώρα να βρουν τον τρόπο να τον φέρουν πίσω με το καλό, μαζί με τα όπλα του, χωρίς τα οποία η Τροία δεν πέφτει! Αποφασίζεται να μεταβεί στη Λήμνο μια μικρή ομάδα, με τον Οδυσσέα επί κεφαλής μεταμφιεσμένο σε έμπορο, και με τον νεαρό Νεοπτόλεμο «δασκαλεμένο», έτσι ώστε να καταφέρει να εξαπατήσει τον Φιλοκτήτη και να του αποσπάσει τα όπλα. 

Ο Νεοπτόλεμος στην αρχή εκτελεί κατά γράμμα το σχέδιο εξαπάτησης του Φιλοκτήτη, υποσχόμενος να τον πάει στην πατρίδα του, με το δόλιο σχέδιο να τον οδηγήσει πίσω στην Τροία.  Αργότερα, «μετανιωμένος» από το ξέσπασμα της ευγνωμοσύνης του Φιλοκτήτη, του επιστρέφει τα όπλα που του έχει αποσπάσει και του αποκαλύπτει την αλήθεια. Για να κάνει αμέσως πίσω πάλι, μετά την εκ νέου παρέμβαση του Οδυσσέα. Η λύση στο αδιέξοδο θα δοθεί με την εμφάνιση ως από μηχανής του μυθικού Ηρακλή, που δηλώνει ότι είναι θέλημα του Διός η Τροία να πέσει από το τόξο του Φιλοκτήτη. Και όλα μπαίνουν στη «σωστή» πλευρά της Ιστορίας. 

Αυτή με λίγα λόγια είναι η «υπόθεσις» της Τραγωδίας.  Από τους αρχαίους ήδη χρόνους ανέκυψε ένα πρόβλημα ερμηνείας, εάν η προσωρινή «μεταμέλεια» του Νεοπτόλεμου είναι ειλικρινής ή αποτελεί και αυτή ένα μέρος του δόλιου σχεδίου. Στην «Ποιητική» του Αριστοτέλη, π.χ., συναντάμε στοιχεία της πρώτης εκδοχής. Στη δεύτερη εκδοχή, που αναβίωσε στα χρόνια του μεταπολέμου, συνηγορεί η μετέπειτα συμπεριφορά του Νεοπτόλεμου: ένας ανελέητος, απροκάλυπτος, ωμός, ψυχρός εγκληματίας πολέμου.  Είναι αυτός που σφάζει τον Πρίαμο σύροντάς τον ως τον βωμό του Διός, αυτός που αποφασίζει και διατάζει τον θάνατο του νήπιου Αστυάνακτα, αυτός που θυσιάζει την Πολυξένη στον τάφο του Αχιλλέα και αυτός που παίρνει ως δούλη, παλλακίδα του, την αιχμάλωτη γυναίκα του Έκτορα, Ανδρομάχη. Μια χαρακτηριστική, «κρυφή» λεπτομέρεια από τις «Τρωάδες» του Ευριπίδη, φωτίζει ακέραια το άθλιο ήθος του: η Ανδρομάχη δεν βρίσκεται μαζί με τις άλλες, αιχμάλωτες τρωαδίτισσες. Τη φέρνουν επάνω σε άρμα, για να αποχαιρετήσει για πάντα το παιδί της. Από πού ακριβώς τη φέρνουν, ο ποιητής δεν μας το λέει, αλλά δεν είναι δύσκολο να το μαντέψουμε: από το κρεβάτι του Νεοπτόλεμου, ίσως την ίδια κλίνη που μοιραζόταν με τον Έκτορα!

Κατά την άποψή μου τέτοιο πρόβλημα περί του διττού ήθους του Νεοπτόλεμου, δεν τίθεται. Οι αρχαίοι Έλληνες σκέπτονται τελεολογικά. Ο Νεοπτόλεμος εντέλει θα γίνει, όταν του δοθεί η εξουσία, αυτός που ήταν πάντοτε εν δυνάμει: ένας ψυχρός, αδίστακτος, αιμοδιψής φονιάς. Σχετική είναι η ενδιαφέρουσα θέση του σπουδαίου Γάλλου μελετητή και αειμνήστου δασκάλου μου, Pierre Vidal-Naquet, που βλέπει στην περίπτωση του Νεοπτόλεμου μια ατελή μυητική τελετή «περάσματος». Ο ορφανός πατρός, έφηβος Νεοπτόλεμος, ένας «μαύρος κυνηγός», αμήχανος μεταξύ οπλιτικής και απάτης, βρίσκει στο πρόσωπο του Οδυσσέα τον ιδανικό θετό «πατέρα». 

Σε κάθε περίπτωση έχουμε να κάνουμε με ένα πολιτικό έργο ανελέητα σκληρό και ωμό, κυνικό σχεδόν, που καταγγέλλει προφητικά τη διεφθαρμένη εξουσία κάθε είδους και το στρατιωτικό, πολιτικό κατεστημένο όλων των εποχών, που αδίστακτα σωριάζει πτώματα για να πολλαπλασιάσει τα άνομα κέρδη του.  

Αυτή την άποψη ακολουθεί χωρίς να λοξοδρομεί στιγμή, η σκηνοθεσία του Γιώργου Κιμούλη, στηριγμένη στη σπουδαία, σε πολύ καλά ελληνικά μετάφραση του ίδιου, στην παράσταση που παρακολουθήσαμε στο «Βεάκειο θέατρο Πειραιά». Με ένα τέλος «ανοιχτό», που δεν προδίδει το έργο αλλά το εντάσσει ομαλά στη δική μας, χωρίς μάταιες μεταφυσικές προσδοκίες, εποχή.  Μια πλούσια παραγωγή της «Τριπόδης Ε.Ε., ΜΕΘΕΞΙΣ ΘΕΑΤΡΙΚΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΕΣ», σε συνεργασία με το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Αγρινίου. 

Η σκηνοθεσία του Γιώργου Κιμούλη (κινησιολογία του Κυριάκου Κοσμίδη) δεν στέκει σε ψευτοδιλήμματα περί «Δίκαιων πολέμων» και περί εντολής των Θεών να πέσει με κάθε μέσον η Τροία. Βλέπει την αλήθεια του ποιητή, που γράφει σε μια ώρα κρίσης για την πόλη του, την Αθήνα, που κινδυνεύει από τις δικές της υπερβάσεις και τη δική της διαφθορά να καταστραφεί και προσπαθεί για αυτό να προειδοποιήσει τους συμπατριώτες του για την ήττα και για το σκοτεινό μέλλον που έρχεται δριμύ, αν δεν σταματήσουν αμέσως τον εμφύλιο πόλεμο που συνδαυλίζουν οι πολεμοκάπηλοι αρχηγοί αμφοτέρων των παρατάξεων.

Ο Γιώργος Κιμούλης στήνει ιδιοφυώς ένα ανθρώπινο, «φαύλο», όχι μόνο ηθικά αλλά και κατασκευαστικά, ιδεατό «σκαληνό», με άνισες όλες τις πλευρές του, τέρας-τρίγωνο, μέσα στο οποίο εγκλωβίζει τη δράση και τους ήρωες με αμβλυμένη τη συνείδησή τους, σαν μέσα σε μιαν αμλετική, τρόπο τινά, ποντικοπαγίδα, από την οποία -όπως στον αυθεντικό Άμλετ- κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει. Αυτός είναι ο ασφυκτικός κόσμος των κλειστών κοινωνιών, με ολοένα ανανεούμενη τη φονική εξουσία. Ένα θαυμαστό εύρημα του Κιμούλη που φωτίζει διαγώνια, σε βάθος το έργο, έξοχα σκηνοθετημένο, σαν με αμβλυγώνιο φακό μιας αόρατης κάμερας που βυθίζεται σε σκοτεινό πηγάδι, εξαιρετικά διδαγμένο και θαυμαστά παιγμένο, με έναν χορό (Παναγιώτης Κατσίκης, Μανώλης Κλωνάρης, Κώστας Κοράκης, Θεοφίλης Πασχάλης, Βασίλης Πουλάκος, Μάριος Τζόγκανος, Γιώργος Τσουρουνάκης) λιτό και απέριττο, ακριβείας, σαν να αναγγέλλει την -χαραγμένη με ναυτικό διαβήτη σε χάρτη- αναπόφευκτη πορεία προς το ναυάγιο.

Ο Γιώργος Κιμούλης δίνει με διαύγεια και οξύτητα μοναδική τον ήρωα Φιλοκτήτη, κορυφή ενός δαιμονικού τριγώνου, με το «μαύρο», μολυσμένο πόδι από την Ερινύα, θηρευτή και θήραμα ταυτόχρονα θεών και ανθρώπων, θύμα και θύτη της πολεμόχαρης γενιάς των ηρώων, που η πτώση τους με το κεφάλι στην άβυσσο της ιστορίας δεν είναι πάντα συντριβή, αλλά ενίοτε γίνεται μετάβαση στην τάξη των τραγικών ηρώων. Αυτήν τη μετάβαση ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Γιώργος Κιμούλης την πραγματοποιεί με γνώση, τέχνη και συνέπεια συναρπαστικές.

Ο Θοδωρής Κατσαφάδος «καρφώνει» με το σφυρί σαν έμπειρος ελασματουργός την κούφια, τσίγκινη πανοπλία του Οδυσσέα, ενώ στον ρόλο του «εμπόρου» μεταμορφώνεται ριζικά στο «άλλο» του Ομηρικού ήρωα. 

Ο Δημήτρης Γκοτσόπουλος δίνει ωραία τον έφηβο ήρωα Νεοπτόλεμο, ριγμένο από άλλους σε μια υπόθεση ξένη και ταυτόχρονα δική του, διχασμένο ανάμεσα στο δέον και στην ανάγκη, αναγκασμένο να διαλέξει. 

Ο «Ηρακλής» του Θεοφίλη Πασχάλη (φωνή του Θοδωρή Κατσαφάδου) πείθει. 

Τα σκηνικά της Μαρίας Φιλίππου είναι δημιουργικά, όπως τα κοστούμια της Σοφίας Νικολαΐδη και του Ηλία Στριγγάρη. Οι σκιώδεις φωτισμοί της Στέλλας Κάλτσου υπογραμμίζουν την μετέωρη ατμόσφαιρα μεταξύ ονειρικού και πραγματικού. Η μουσική του Ανδρέα Κατσιγιάννη, μονολεκτικά, υπέροχη. 

4/7/2025