Συνέντευξη στην Αλεξία Καλογεροπούλου
alexia.kalogeropoulou@gmail.com
Ο Γιάννης Φαρσάρης ασχολείται ενεργά με τα Ψηφιακά Κοινά, την Τεχνητή Νοημοσύνη και τη δημιουργική ελευθερία του Διαδικτύου. Γεννήθηκε το 1973 στην Ιεράπετρα Κρήτης. Σπούδασε Επιστήμη Υπολογιστών στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, Εκπαίδευση Ενηλίκων στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και θεατρική γραφή στο Εργαστήρι Πυροδότησης του Θεάτρου Πορεία. Ζει στο Ηράκλειο Κρήτης και εργάζεται ως καθηγητής Πληροφορικής.
Δραστήριος, ακάματος και δοτικός όσο λίγοι άνθρωποι που γνωρίζω, έχει δημιουργήσει τη γενναιόδωρη Ανοικτή Βιβλιοθήκη, ενώ συμμετέχει στην εκδοτική ομάδα του λογοτεχνικού περιοδικού Fractal. Παράλληλα, είναι ιδρυτικό μέλος της Οργανωτικής Επιτροπής του Μαθητικού Φεστιβάλ Ψηφιακής Δημιουργίας, καθώς και των Λογοτεχνικών Διαγωνισμών «ΛόγωΤέχνης» και «100 λέξεις σε 24 ώρες».
Εκτός όλων αυτών, είναι εξαίρετος τεχνίτης του λόγου, με πολλά βιβλία στο ενεργητικό του, και συντονίζει Εργαστήρια Μικρομυθοπλασίας. Μιλήσαμε μαζί του για τη δημιουργικότητα στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης – και όχι μόνο. Περισσότερα για το πολύπλευρο έργο του Γιάννη Φαρσάρη, μπορείτε να διαβάσετε εδώ.
Κύριε Φαρσάρη, αφού σας καλωσορίσω στο Σαλόνι του BookSitting, θα ήθελα να σας ρωτήσω ποια είναι η σχέση σας με τη δημιουργικότητα και τι σας ενέπνευσε να γράψετε ένα βιβλίο για αυτή; Αναφέρομαι στο βιβλίο σας Σουσάμι άνοιξε, που κυκλοφόρησε το 2022 από τις εκδόσεις Έσοπτρον.
Η δημιουργικότητα είναι σαν εκείνη την παλιά κασέτα που κρατάς από τα σχολικά σου χρόνια. Την ανακαλύπτεις τυχαία μια μέρα, την βάζεις να παίξει και ξαφνικά θυμάσαι τραγούδια που δεν ήξερες ότι είχες αγαπήσει. Είναι πάντα εκεί, κρυμμένη σε κάποιο συρτάρι, περιμένοντας να τη βρεις ξανά.
Το βιβλίο Σουσάμι άνοιξε γεννήθηκε γιατί ήθελα να μιλήσω για την υπέροχη απλότητα της «ανοικτότητας» και της ελεύθερης διαμοίρασης. Η ιδέα ήταν να δείξω πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το διαδίκτυο όχι μόνο για να καταναλώνουμε περιεχόμενο, αλλά για να δημιουργούμε υπέροχα πράγματα, να βρούμε τη δική μας φωνή μέσα στον θόρυβο και να τη συνδέσουμε με άλλες φωνές. Ήθελα να γράψω για τη δημιουργικότητα στον ψηφιακό κόσμο, γιατί ζούμε σε μια εποχή όπου έχουμε απεριόριστα εργαλεία, αλλά συχνά δεν ξέρουμε τι μπορούμε να κάνουμε με αυτά. Η δημιουργικότητα δεν είναι ένας προορισμός, είναι μια διαδρομή που ξεκινάει από μέσα μας, ανεβαίνει ελεύθερα στο διαδίκτυο, αναδιαμορφώνεται από άλλους ανθρώπους και καταλήγει πάλι πίσω σε μας.
Ανοικτή δημιουργικότητα σημαίνει απλώς να είσαι πρόθυμος να δοκιμάσεις, να πειραματιστείς και, το κυριότερο, να μοιραστείς. Δεν πιστεύω πως υπάρχουν έτοιμες συνταγές δημιουργικότητας, το μόνο που πιστεύω είναι στην περιέργεια, στις δοκιμές, στα λάθη και στον ενθουσιασμό που νιώθεις όταν, μέσα από το χάος, εμφανίζεται κάτι που δεν περίμενες. Πιστεύω βαθιά πως η δημιουργικότητα δεν είναι προνόμιο μόνο των καλλιτεχνών, είναι κάτι που όλοι έχουμε μέσα μας, αλλά συχνά το ξεχνάμε.
Από πού πηγάζει η δημιουργικότητα; Είναι ένα έμφυτο ταλέντο, ένας συνδυασμός εμπειριών, περιέργειας και συναισθημάτων ή κάτι πιο μυστηριώδες που δεν μπορεί να εξηγηθεί πλήρως; Και τι την πυροδοτεί περισσότερο;
Η δημιουργικότητα είναι σαν εκείνο το παιδί που κάθεται μόνο του στο τελευταίο θρανίο της τάξης. Σχεδόν πάντα μοιάζει αφηρημένο, ζωγραφίζει, κοιτάζει έξω από το παράθυρο και νομίζεις ότι δεν δίνει καμία σημασία στο μάθημα. Και ξαφνικά, σηκώνει το χέρι και λέει κάτι τόσο απλό και τόσο αληθινό που σε αφήνει άφωνο. Δεν ξέρω αν είναι έμφυτο ταλέντο ή κάτι που καλλιεργείς με τον καιρό. Μάλλον και τα δύο. Ίσως να είναι η μαγική στιγμή που οι εμπειρίες, η περιέργεια και όλα αυτά τα μπερδεμένα συναισθήματα που κουβαλάς αποφασίζουν να κάνουν ένα πάρτι στην παραλία και ανάβουν φωτιά στο μυαλό σου. Και από αυτό το χάος, γεννιέται μια ιδέα που έχει νόημα – τουλάχιστον για σένα.
Ανοικτή δημιουργικότητα σημαίνει απλώς να είσαι πρόθυμος να δοκιμάσεις, να πειραματιστείς και, το κυριότερο, να μοιραστείς.
Αυτό που την πυροδοτεί περισσότερο; Θα έλεγα μια εσωτερική ανάγκη. Η ανάγκη να εξηγήσεις τον κόσμο, να φτιάξεις κάτι όμορφο μέσα από το τίποτα. Μερικές φορές, είναι μια μικρή στιγμή: ένα βλέμμα που σου ρίχνει κάποιος άγνωστος στο μετρό, μια συνομιλία που ακούς τυχαία στον δρόμο, μια φράση που διάβασες σε ένα άσχετο βιβλίο. Μια σπίθα. Η δημιουργικότητα δεν είναι κάτι μυστηριώδες. Είναι ο τρόπος που απαντάμε στις ερωτήσεις που δεν έχουν εύκολες απαντήσεις. Και μερικές φορές, το μόνο που χρειάζεται για να πυροδοτηθεί, είναι να αφήσεις λίγο χώρο στο μυαλό σου για να δει τον κόσμο αλλιώς. Σε έναν κόσμο γεμάτο απαντήσεις, νομίζω ότι μας χρειάζονται περισσότερες ερωτήσεις. Και η δημιουργικότητα είναι αυτό ακριβώς: το θάρρος να ρωτήσεις «Τι θα γινόταν αν;» και να μην φοβηθείς την απάντηση.
Τι εμποδίζει τη δημιουργικότητα στην εποχή μας;
Η δημιουργικότητα δεν είναι κάτι που σταματά. Είναι σαν εκείνο το ενοχλητικό φως στο κομοδίνο που παραμένει αναμμένο στο μυαλό σου ακόμα κι όταν κλείσεις τα μάτια. Αλλά, σήμερα, το μυαλό μας είναι γεμάτο – με ειδοποιήσεις, προθεσμίες, υποχρεώσεις και μια συνεχή ανάγκη να νιώθουμε και να δείχνουμε ότι κάνουμε κάτι σημαντικό. Αυτό είναι που τη δυσκολεύει.
Τι την εμποδίζει; Η ταχύτητα. Ζούμε σε μια εποχή όπου όλα πρέπει να γίνουν γρήγορα. Αν δεν έχεις απάντηση τώρα, κάποιος άλλος θα την έχει. Αλλά η δημιουργικότητα χρειάζεται χρόνο, χώρο και σιωπή. Δεν λειτουργεί καλά με χρονόμετρα. Έπειτα, είναι κι αυτή η υπερπληροφόρηση. Μας βομβαρδίζουν με τόσες εικόνες, ιδέες και απόψεις που, στο τέλος, νιώθουμε ότι δεν έχουμε τίποτα δικό μας να πούμε. Είναι σαν να προσπαθείς να γράψεις ένα τραγούδι σε μια αίθουσα γεμάτη θόρυβο. Κάθε φορά που νιώθεις ότι βρίσκεις έναν στίχο, κάποιος βάζει τη μουσική τέρμα.
Αλλά, για μένα, το χειρότερο είναι ο φόβος. Όχι ο φόβος του να μην είσαι αρκετά καλός – αυτός πάντα υπήρχε. Μιλάω για τον φόβο του να εκτεθείς. Να πεις κάτι που μπορεί να μην αρέσει σε όλους. Ζούμε σε μέρες που το λάθος κρίνεται αυστηρά και το διαφορετικό γίνεται συχνά στόχος. Και η δημιουργικότητα, ας το παραδεχτούμε, είναι λίγο αδέξια. Θέλει το θάρρος να κάνεις βήματα στο σκοτάδι.
Ποια είναι η γνώμη σας για τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στη δημιουργική διαδικασία; Λειτουργεί συμπληρωματικά ή περιοριστικά; Μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να μας μάθει να σκεφτόμαστε διαφορετικά, ίσως πιο αποτελεσματικά;
Η τεχνητή νοημοσύνη μοιάζει λίγο με εκείνον τον φίλο που δεν σου ζήτησε ποτέ να τον καλέσεις στο πάρτι σου, αλλά εμφανίζεται ούτως ή άλλως – και φέρνει μαζί του μια τσάντα γεμάτη εκπλήξεις. Κάποιες είναι υπέροχες και ενθουσιάζονται όλοι, άλλες σε κάνουν να αναρωτιέσαι γιατί τον θεωρείς καν φίλο σου.
Λειτουργεί συμπληρωματικά; Ναι, αν την αφήσεις. Είναι σαν ένα εργαλείο κουζίνας που μπορεί να κόψει τα λαχανικά σου πιο γρήγορα, αλλά δεν μπορεί να αποφασίσει αν θέλεις σούπα ή σαλάτα. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να σου δώσει ιδέες, να γεμίσει τα κενά, να σε βοηθήσει να δεις μια ιστορία από μια εντελώς νέα οπτική γωνία. Αλλά δεν ξέρει πώς είναι να σου λείπει κάποιος ή πώς είναι να βλέπεις τον ήλιο να δύει και να θυμάσαι τον πιο θλιμμένο αποχαιρετισμό της ζωής σου.
Σε έναν κόσμο γεμάτο απαντήσεις, νομίζω ότι μας χρειάζονται περισσότερες ερωτήσεις.
Περιοριστικά; Μόνο αν την αφήσεις να κάνει κουμάντο. Ο κίνδυνος είναι να αρχίσουμε να βασιζόμαστε σε αυτήν τόσο πολύ που να ξεχάσουμε πώς είναι να φτιάχνεις κάτι με τα χέρια σου – ή με το μυαλό σου. Η δημιουργικότητα δεν είναι μόνο να φτάνεις στο αποτέλεσμα: είναι η διαδικασία, τα λάθη, τα στραβά μονοπάτια που τελικά σε οδηγούν σε κάτι που δεν περίμενες.
Μπορεί να μας μάθει να σκεφτόμαστε διαφορετικά; Σίγουρα. Είναι σαν να βλέπεις τον κόσμο μέσα από τα μάτια ενός εξωγήινου που δεν έχει ιδέα γιατί η αγάπη πονάει ή γιατί οι άνθρωποι μιλάνε μόνοι τους όταν περπατάνε στον δρόμο. Μπορεί να μας δείξει τρόπους σκέψης που δεν είχαμε φανταστεί, αλλά η τεχνητή νοημοσύνη δεν μπορεί να νιώσει. Και η δημιουργικότητα, στο τέλος της ημέρας, είναι μια πράξη αγάπης – ή θλίψης ή ενθουσιασμού. Είναι κάτι που ξεκινάει από το «νιώθω» και όχι από το «υπολογίζω».
Οπότε, ναι, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να είναι ένας φανταστικός σύντροφος στη δημιουργική διαδικασία, αλλά η μαγεία ξεκινάει όταν θυμόμαστε ποιος κρατάει την πένα – και ποιος διαθέτει καρδιά.
Τον Σεπτέμβριο του 2024, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Βιβλίου στην Αθήνα, το BookSitting διοργάνωσε μια ενδιαφέρουσα εκδήλωση, όπου ο Παναγιώτης Κάπος, διδάκτωρ του Παντείου Πανεπιστημίου, μίλησε για τη σχέση της ποίησης με την τεχνητή νοημοσύνη και μοιράστηκε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα από τον πειραματισμό του πάνω σε αυτό το θέμα. Ποια είναι η άποψή σας για την επίδραση της τεχνητής νοημοσύνης στις τέχνες; Πιστεύετε ότι μπορεί σταδιακά να αντικαταστήσει τη σκέψη και τη δημιουργική ορμή των καλλιτεχνών; Και κάτι επιπλέον: τα έργα τέχνης που έχουν δημιουργηθεί με AI είναι όντως έργα τέχνης, δεδομένου ότι ένα καλλιτεχνικό δημιούργημα αποτυπώνει, σε μεγάλο βαθμό, την ψυχή του καλλιτέχνη;
Η τεχνητή νοημοσύνη στην τέχνη είναι σαν ένα παιδί που θέλει να παίξει μαζί σου, αλλά δεν καταλαβαίνει πάντα τους κανόνες του παιχνιδιού. Είναι εντυπωσιακή, ίσως και λίγο αδέξια, αλλά το πιο ενδιαφέρον είναι ότι κάνει ερωτήσεις που ούτε εμείς δεν σκεφτήκαμε να κάνουμε.
Δεν πιστεύω πως μπορεί να αντικαταστήσει τη σκέψη και τη δημιουργική ορμή των καλλιτεχνών Γιατί η δημιουργική ορμή δεν είναι απλώς μια διαδικασία, είναι η αίσθηση ότι κάτι μέσα σου θα σκάσει αν δεν το εξωτερικεύσεις – μια κραυγή, μια ανάμνηση, ένα όνειρο που δεν σε αφήνει σε ησυχία. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν έχει τέτοια συναισθήματα. Μπορεί να φτιάξει κάτι όμορφο, κάτι εντυπωσιακό, αλλά δεν ξέρει πώς είναι να ξυπνάς μέσα στη νύχτα γιατί σε πνίγει μια σκέψη. Αυτό, πιστεύω, θα είναι πάντα το προνόμιο των ανθρώπων.
Το βασικό ερώτημα είναι εάν τα έργα τέχνης που δημιουργούνται με AI, είναι στ’ αλήθεια έργα τέχνης; Ναι, με έναν τρόπο είναι. Αλλά είναι σαν εκείνα τα μπισκότα που αγοράζεις από το σούπερ μάρκετ. Έχουν ωραία γεύση, μοιάζουν φτιαγμένα στο χέρι, αλλά ξέρεις ότι δεν υπάρχει κάποια γιαγιά που να τα ζύμωσε με αγάπη.
[…] η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να είναι ένας φανταστικός σύντροφος στη δημιουργική διαδικασία, αλλά η μαγεία ξεκινάει όταν θυμόμαστε ποιος κρατάει την πένα – και ποιος διαθέτει καρδιά.
Η τέχνη είναι κάτι παραπάνω από μια εντυπωσιακή εικόνα ή έναν ευχάριστο ήχο. Είναι η ιστορία που κρύβεται από πίσω. Είναι το γιατί. Μπορεί να ακούς μια μελωδία δημιουργημένη από ΑΙ που σου φαίνεται οικεία, αλλά δεν ξέρεις ποιος τη σκέφτηκε ή τι ένιωθε όταν την έγραφε. Μπορεί να ακούγεται υπέροχη, αλλά της λείπει η καρδιά.
Η τεχνητή νοημοσύνη δεν ήρθε για να αντικαταστήσει τους καλλιτέχνες, αλλά για να τους προκαλέσει. Να τους κάνει να αναρωτηθούν: Τι σημαίνει τέχνη και τι σημαίνει ανθρώπινη δημιουργία. Και ίσως, αυτή η πρόκληση να είναι το μεγαλύτερο δώρο της.
Αν η δημιουργικότητα είναι ένα «μυαλό που παίζει», όπως συχνά λέγεται, πώς μπορούμε να βρούμε περισσότερο χρόνο και χώρο για να παίξουμε, ειδικά μέσα στις πιέσεις της σύγχρονης ζωής;
Η δημιουργικότητα είναι όντως ένα μυαλό που παίζει. Και, όπως κάθε παιδί, χρειάζεται άπλετο χρόνο και χώρο για να τρέξει ελεύθερο, να ματώσει τα γόνατά του, να βαρεθεί και να ανακαλύψει μόνο του πώς να φτιάξει ένα κάστρο στην άμμο. Το πρόβλημα είναι ότι, στη σύγχρονη καθημερινότητα, το μυαλό μας είναι σαν ένα παιδί που έχει γεμίσει το πρόγραμμά του με μαθήματα πιάνου, αγγλικά και κολυμβητήριο. Δεν έχει πια χρόνο να παίξει.
Η τεχνητή νοημοσύνη δεν ήρθε για να αντικαταστήσει τους καλλιτέχνες, αλλά για να τους προκαλέσει.
Οπότε, πώς βρίσκουμε περισσότερο χρόνο και χώρο για παιχνίδι; Ίσως η απάντηση να είναι απλή: σταματάμε να προσπαθούμε τόσο πολύ. Αντί να γεμίζουμε κάθε λεπτό της μέρας μας με υποχρεώσεις, αφήνουμε λίγα κενά. Το παιχνίδι, όπως και η δημιουργικότητα, εμφανίζεται εκεί που δεν το περιμένεις – ακούγοντας ένα τραγούδι περιμένοντας στο φανάρι, όταν κοιτάς ένα περίεργο σύννεφο ή όταν κάνεις κάτι βαρετό, όπως το να πλένεις τα πιάτα. Και είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι το παιχνίδι δεν χρειάζεται πάντα να έχει νικητή και αποτέλεσμα. Μπορείς να ζωγραφίσεις κάτι που δεν βγάζει νόημα, να γράψεις μια ιστορία που κανείς δεν θα διαβάσει, ή να πετάξεις μια σαΐτα έξω από το παράθυρο. Το θέμα δεν είναι το τι φτιάχνεις, αλλά το πώς νιώθεις όσο το φτιάχνεις.
Τι θα συμβουλεύατε όσους θέλουν να αυξήσουν τη δημιουργικότητά τους τη νέα χρονιά; Υπάρχουν συγκεκριμένες πρακτικές που προτείνετε;
Για να γεννηθεί περισσότερη δημιουργικότητα, η καλύτερη συμβουλή που μπορώ να δώσω είναι: ξεκίνα να βαριέσαι λίγο παραπάνω. Δεν αναφέρομαι στη βαρεμάρα όταν κάθεσαι με το κινητό στο χέρι και να σκρολάρεις ατελείωτα, αλλά την αληθινή, παλιά καλή πλήξη – εκείνη που σε κάνει να κοιτάς το ταβάνι και να αναρωτιέσαι αν το σχήμα του φωτιστικού μοιάζει με ιπτάμενο δίσκο ή με τηγανητό αυγό. Η δημιουργικότητα χρειάζεται χρόνο και χώρο για να αναδυθεί. Χρειάζεται να αφήσεις το μυαλό σου να περιπλανηθεί. Γι’ αυτό, κάνε λιγότερα πράγματα και άφησε το μυαλό σου μόνο του να περιπλανηθεί. Μεγάλη αξία έχει και να μιλάς με ανθρώπους που δεν μοιάζουν με σένα, ακόμα και αγνώστους. Κάποιους που σκέφτονται διαφορετικά, κάποιους που έχουν ζήσει αλλιώς. Η δημιουργικότητα είναι σαν ένας καθρέφτης δίπλα σε ένα παράθυρο: όσο περισσότερα βλέπεις έξω, τόσο πιο ενδιαφέρουσα γίνεται η δική σου αντανάκλαση.
Newsletter
BookSitting | Βιβλία, Τέχνες, Ιδέες
BookSitting 