Βασιλική Γιάννου | Ο σταθμάρχης Φαλλμεράϋερ σε έναν κόσμο υπό συνεχή αμφισβήτηση

Joseph Roth, «Ο σταθμάρχης Φαλλμεράϋερ», Μετάφραση: Μαρία Αγγελίδου, εκδ. Άγρα, Αθήνα 2021

της Βασιλική Γιάννου *

Ο Γιόζεφ Ροτ, γεννημένος το 1894 στο Μπρόντι της Γαλικίας (ιστορική και γεωγραφική περιοχή της Ανατολικής Ευρώπης, που σήμερα τοποθετείται μεταξύ Πολωνίας και Ουκρανίας), αναδείχθηκε ως ένας από τους πιο οξυδερκείς δημοσιογράφους της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης (ιστορικός και πολιτικός όρος για το πολίτευμα της Γερμανίας της περιόδου  του Μεσοπολέμου 1919-1933, οπότε ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία) και ένας από τους σημαντικότερους Γερμανούς συγγραφείς του πρώτου μισού του 20ού αιώνα. Αποτελεί μια σημαντική φυσιογνωμία στον κόσμο της λογοτεχνίας, ο οποίος αφήνει πίσω του ένα πλούσιο κληροδότημα από έργα που αντανακλούν τις σπαρακτικές εμπειρίες της εποχής του.

Παραμένοντας συντονισμένος με την καταστροφική τάση της εποχής του, προβλέπει τον κίνδυνο του ναζισμού από νωρίς. «Πρέπει να φύγουμε, ώστε μόνο τα βιβλία μας να παραδοθούν στην πυρά», έγραψε το 1932 σε φίλο του. Προφητικός, συμπεριλήφθηκε στη μαύρη λίστα των Ναζί και τα βιβλία του ρίχθηκαν στην πυρά τον Μάιο του 1933. Μερικούς μήνες νωρίτερα, με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία («Είναι η εγκαθίδρυση της βαρβαρότητας και η βασιλεία της κόλασης», όπως ο ίδιος σχολιάζει), εγκατέλειψε το Βερολίνο και αυτοεξορίστηκε στη Γαλλία όπου και πέθανε το 1939, στα 45 του, από αλκοολισμό σε νοσοκομείο απόρων του Παρισιού.

Μέσα από τις σελίδες των έργων του, αναπτύσσει μια βαθειά συναισθηματική αφήγηση και φόρτιση, αφήνοντας τον αναγνώστη να συνδεθεί στενά με τους  χαρακτήρες και τις ιστορίες τους. Η γραφή του αντικατοπτρίζει τις κοινωνικές αναταραχές και τις πολιτικές αντιθέσεις της εποχής του, προσφέροντας μια ενδιαφέρουσα οπτική  στην ιστορία και τον πολιτισμό της περιόδου.  Αντιλαμβάνεται τη βαθειά ανθρώπινη αγωνία και ανάγκη  για σταθερότητα και εύρεση νοήματος στη ζωή. Ο  ίδιος βιώνει έντονα αυτή την ανάγκη, όντας  ένας εβραϊκής καταγωγής γερμανόφωνος της Ανατολικής Ευρώπης, που από κοσμοπολίτης της Αυστρο-ουγγρικής αυτοκρατορίας στα τέλη του 19^ου αι., καταντάει  άπατρις και πλάνης,  βλέποντας τον τόπο που γεννήθηκε να διαλύεται κάτω από τα νέα δεδομένα και σύνορα που χάραξε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος.  «Την κοιτίδα του, τη Γαλικία, ο Ροτ την κουβαλάει επάνω του και μέσα του, σαν ευχή και κατάρα μαζί, που βαραίνει όλο και περισσότερο όσο η πραγματικότητά της, το γεωγραφικό της στίγμα, λιγοστεύει, σβήνει, χάνεται ͘͘ παύει να είναι τόπος, προορισμός ή επιστροφή και γίνεται ένα «πουθενά», ένας ου-τόπος στο περιθώριο των συσπάσεων της ιστορίας», όπως πολύ εύστοχα σχολιάζει ο Διονύσης Καψάλης στο ένθετο φυλλάδιο «Η φούγκα της νοσταλγίας: Για τον Γιόζεφ Ροτ» που συνοδεύει το βιβλίο.  

Η νουβέλα Ο Σταθμάρχης Φελλμεράϋερ (1933) αναδεικνύεται ως ένα έργο – ύμνος στον έρωτα, απαλλαγμένον από περιορισμούς και συμβάσεις. Ο τρόπος που ο σταθμάρχης Φαλλμεράυερ αντιλαμβάνεται την κόμισσα Βαλέβσκα αποτυπώνεται με μοναδικό τρόπο. Ο έρωτας που γεννιέται δεν είναι μια παραφορά ή μια έξαρση, αλλά μια επίμονη και αβίαστη αφοσίωση. Ο σταθμάρχης ξεπερνά κάθε εμπόδιο για να βρεθεί κοντά στο αντικείμενο του πόθου του, είτε αυτό είναι οικογένεια και παιδιά, είτε πατρίδα, είτε ειρηνική ζωή. Μάλλον όλα τα προηγούμενα ταυτίζονται με την πλήξη και τη στασιμότητα στην έως τότε ζωή του, ενώ η ανατροπή που έφερε η γνωριμία του με την κόμισσα (μέσα από τα συντρίμμια της ανατροπής των τρένων) του δίνει το νόημα ύπαρξης που εναγωνίως έψαχνε και το βρήκε με τη μορφή του έρωτα. Χωρίς αυτή τη γυναίκα στη ζωή του δεν υπάρχει γυρισμός. Ο ίδιος χάνεται από προσώπου γης, όταν έρχεται το τέλος της σχέσης τους («…ποτέ κανείς δεν ξανάκουσε γι’ αυτόν»). Ο Ροτ εδώ δεν φοβάται να αναδείξει τις αντιφάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης, την απώλεια της ταυτότητας και την ατέλειωτη αναζήτηση για σταθερότητα, τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Οι περιεκτικές, αλλά ουσιαστικές,  περιγραφές των  χαρακτήρων αποκαλύπτουν βαθιά κατανόηση της ανθρώπινης ψυχής. Μέσα από τις σκέψεις, τα βλέμματα και τις ανατροπές των ηρώων του, δημιουργεί έναν κόσμο όπου ο έρωτας και η καταστροφή είναι αναπόφευκτα συνυφασμένα.

Η τριτοπρόσωπη αφήγηση ρέει ευαίσθητη και ανάλαφρη. Λιτή, ζωντανή και άμεση, κρατάει τον αναγνώστη αιχμάλωτο, χωρίς να το καταλαβαίνει, ακριβώς όπως η αγάπη που κατακλύζει τον σταθμάρχη.  Η μετάφραση της Μαρίας Αγγελίδου αξίζει ξεχωριστή μνεία, καθώς αποδίδει με εξαιρετική επιτυχία την ήρεμη δύναμη του λόγου του Ροτ.

Ο κόσμος στον οποίο ζουν και ενεργούν οι ήρωες του Ροτ είναι υπό συνεχή αμφισβήτηση: ένας κόσμος εύθραυστος, που αλλάζει με την παραμικρή μεταβολή της κατεύθυνσης του ανέμου της ιστορίας. Η εσωτερική και εξωτερική πραγματικότητα διαρκώς αλληλεπιδρούν, δημιουργώντας ένα περιβάλλον ασταθές και δύσκολα διαχειρίσιμο από τα άτομα. Η γραφή του καταφέρνει να αποτυπώσει αυτή την εσωτερική αναταραχή των χαρακτήρων τους με απίστευτη ακρίβεια. Η Ναντίν Γκόρντιμερ  (Nadine Gordimer)  στο Επίμετρο της έκδοσης στην « Γιόζεφ Ροτ: Ομιλία στο Διεθνές Φεστιβάλ Συγγραφέων», Πράγα 2004, πολύ εύστοχα σημειώνει: «Αυτό που βλέπει ο Γιόζεφ Ρότ, αυτό που αναδημιουργεί και αποστάζει για εμάς είναι η μοναδική ουσία της δύναμης που έχει ο λόγος.[…] όλα όσα είδε ο Γιόζεφ Ροτ παντού όπου τον οδήγησαν οι ατελείωτες επικίνδυνες περιπλανήσεις του σ΄ έναν κόσμο καταδίωξης και συντέλειας. Καταφέρνει να μεταφέρει ό,τι είναι πραγματικά ανθρώπινο μέσα μας, πραγματικά γελοίο και συνάμα τραγικό. Γιατί αυτό είδε.»

---

* Η Βασιλική Γιάννου είναι Φιλόλογος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Με καταγωγή από την Άρτα, ζει και εργάζεται στη Θεσσαλονίκη. Πτυχιούχος του τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του ΑΠΘ με ΜΑ στις Επιστήμες της Αγωγής από το ΑΠΚυ. Είναι μέλος του Ομίλου για την Ιστορική Εκπαίδευση στην Ελλάδα (ΟΙΕΕ), του EuroClio (European Association of History Teachers) και του PEN Greece. Έχει γράψει κριτικές βιβλίων και πεζά κείμενα  που  έχουν δημοσιευθεί στον ηλεκτρονικό λογοτεχνικό τύπο. Βιβλιοφάγος παιδιόθεν.