Συνέντευξη στον Massimo Cazzulo
Η Federica Saini Fasanotti (Φεντερίκα Σαΐνι Φαζανότι) γεννήθηκε στο Μιλάνο (1972), όπου απέκτησε πτυχίο και διδακτορικό στη Σύγχρονη Ιστορία. Στο Πανεπιστήμιο της ίδιας πόλης απέκτησε επίσης πτυχίο στην Ιστορία της Τέχνης. Συνεργάστηκε με το RAI (Ιταλική Τηλεόραση) σε μια σειρά προγραμμάτων για την Ιστορία του Φασισμού και τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, εργασίες που στη συνέχεια δημοσιεύτηκαν στην Corriere della Sera. Από το 2016 είναι Non Resident Senior Fellow στο Brookings Institution της Washington και από το 2019 έχει τα ίδια καθήκοντα στο ISPI (Istituto per gli Studi di Politica Internazionale). Οι ιστορικές της μελέτες προσανατολίζονται κυρίως στο πεδίο της ιταλικής αποικιοκρατίας στη Λιβύη και στις θεωρίες και τις τακτικές καταστολής του ανταρτοπόλεμου – τομείς στους οποίους θεωρείται αυθεντία σε διεθνές επίπεδο, γι΄αυτό, άλλωστε, το 2017 έγινε ιδιωτική σύμβουλος του Γραμματέα της Αμερικανικής Άμυνας James Mattis.
Το πιο πρόσφατο έργο της είναι μια σημαντική μονογραφία για τις στρατιωτικές τακτικές, ενταγμένες στα ιστορικά συμφραζόμενα που σημάδεψαν τον τελευταίο αιώνα, με τίτλο: «Η μορφή του πολέμου. Απαρχές της δυτικής σκέψης επί της καταστολής του ανταρτοπόλεμου» (La forma della guerra. Origini del pensiero occidentale di controguerriglia, Stato Maggiore dell’Esercito Italiano, Roma, 2022). Τα βιβλία της έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά. Ο Massimo Cazzulo μίλησε μαζί της με αφορμή την ποιητική ανθολογία «Το τελευταίο άνθος της καμέλιας» που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ενύπνιο, σε μετάφραση της Άννας Γρίβα και του Massimo Cazzulo, ο οποίος έχει γράψει και την εισαγωγή.
Φεντερίκα, να αρχίσουμε από μία απλή αλλά σημαντική ερώτηση: γιατί ασχολείστε με την ποίηση;
Ήταν απ΄την αρχή βαθιά ανάγκη, σχεδόν σωματική. Και γι΄αυτόν τον λόγο απολύτως φυσική. Οι πρώτοι μου στίχοι, με όλη την αφέλεια που μπορείτε να φανταστείτε, γράφτηκαν τον χειμώνα του 1981, όταν ήμουν ακόμα μαθήτρια στο δημοτικό σχολείο. Ήθελα απλώς να συνοψίσω ό,τι ένιωθα στην επαφή μου με τη φύση. Η περιπέτειά μου με τις λέξεις άρχισε τότε, αυθόρμητα, όπως είναι ένα παιδί εννέα χρόνων. Μετά, με τα χρόνια, κατάλαβα ότι επρόκειτο για δώρο, ένα είδος καλέσματος στο οποίο έπρεπε ν΄ανταποκριθώ.
Γιατί το έργο σας έχει τόσα μεγάλα χρονικά διαλείμματα; Είναι θέμα “εμπνεύσεως” ή ψυχικής κατάστασης ή πρόκειται για κάτι άλλο;
Η ποιητική μου φλέβα είχε σβήσει, φοβόμουν για πάντα. Η μακρά περίοδος σιωπής συνέπεσε με τη γέννηση των δύο παιδιών μου. Κατά τη γνώμη μου μητρότητα και ποίηση δεν ταιριάζουν ή μία την άλλη.
Πώς γεννιέται η ποίησή σας; Είναι μακρά νοητική διαδικασία ή πρόκειται για “κεραυνοβολισμό”;
Η ποίηση γεννιέται σαν αστραπή. Μία χειρονομία, ένα τοπίο, κάτι που τραβάει την προσοχή γίνεται αμέσως μέρος του εαυτού σου. Κάποιες φορές μού είναι αρκετό να τοποθετήσω μία λέξη στο άσπρο χαρτί για να δημιουργήσω ένα ποίημα, κάποιες άλλες χρειάζομαι ολόκληρους μήνες. Αλλά δουλεύω αυθόρμητα, διορθώνω ελάχιστα.
Φεντερίκα, είστε μία διάσημη ερευνήτρια στον τομέα της γεωπολιτικής και στρατιωτικής ιστορίας, ευρέως γνωστή σε διεθνές επίπεδο. Πιστεύετε ότι η ποίηση είναι αντίδοτο στην αθλιότητα και την τραγωδία του πολέμου ή κινείται ανεξαρτήτως αυτής;
Η ποίηση είναι ζωή και συνεπώς επηρεάζεται από τα άσχημα που την κυκλώνουν και που, συνήθως, είναι δημιούργημά μας. Ο πόλεμος είναι ένα θέμα αλλά όχι πηγή έμπνευσης. Θα ήταν αν πήγαινα εγώ στο πεδίο μάχης, αν τραυματιζόμουν, αν έχανα έναν συστρατιώτη δίπλα μου. Άλλο είναι να πολεμήσει κανείς, άλλο να γράψει για τον πόλεμο. Βεβαίως η δική μου οικογένεια πλήρωσε ακριβά τον λογαριασμό του πολέμου, στον Πρώτο και στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι τραύμα που πηγαίνει πέρα από τις γενιές και ενέπνευσε εξαρχής και τις δικές μου επαγγελματικές επιλογές.
Ο μεγάλος έλληνας ποιητής, ο Μανόλης Αναγνωστάκης, είπε: “Η ποίηση είναι έργο της νεότητας. Χρειάζεται ενθουσιασμό, αυταπάτες, ψευδαισθήσεις. Αυτά τα έχουν οι νέοι”. Και εσείς αρχίσατε νωρίς να γράφετε ποίηση. Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στα πρώιμα ποιήματά σας και σε αυτά της ωριμότητας, σε συναισθηματικό και τεχνικό επίπεδο;
Οι διαφορές υπάρχουν, ευτυχώς. Περάσανε περίπου 20 χρόνια ανάμεσα στην πρώτη μου συλλογή και στην εν λόγω ανθολογία, στην οποία υπάρχουν και νέα ποιήματα. Στο μεταξύ, συνέβησαν σημαντικά γεγονότα όπως θάνατοι, γεννήσεις, εγκαταλείψεις, ανθρώπινες ανακαλύψεις. Έστω κι αν εγώ είμαι πάντα η ίδια, υπάρχει χάσμα ανάμεσα στη Φεντερίκα που ήμουν και στη Φεντερίκα που είμαι. Ο χρόνος και η ζωή μάς πλάθουν. Ανεξαρτήτως της διαφορετικής ποιητικής τεχνικής, που έγινε πιο ώριμη και ασυνείδητη, υπάρχει μία σκέψη πιο βαθιά και μία προσοχή πιο περίπλοκη. Όλα αυτά καθρεφτίζονται στις λέξεις μου.
Σύμφωνα με την ποιήτρια Κατερίνα Αγγελάκη Ρούκ, «το ποίημα γεννιέται από μία πληγή και το ποίημα είναι η ουλή αυτής της πληγής. Εγώ είμαι γεμάτη ουλές”. Συμφωνείτε με τα λόγια αυτά;
Δεν συμφωνώ ότι η ποίηση γεννιέται πάντα από μια πληγή και από τη λύπη. Κάποιες φορές είναι η έκσταση που μας προκαλεί να γράψουμε, σαν πρόκληση απέναντι στον εαυτό μας, για να υπερβούμε τα όριά μας. Η ποίηση είναι πολύτιμο δώρο. Είναι, όντως, η μόνη τέχνη που δεν μαθαίνεται. Είναι αλχημεία που συγχωνεύει λέξεις και ψυχικές καταστάσεις, είναι κάθαρση που ξορκίζει τη λύπη, θα έλεγα. Όταν γράφω, ο χρόνος δεν υπάρχει για μένα. Είναι εξαιρετική εμπειρία.
Ο ποιητής Τζιοβάνι Ραμβόνι (Giovanni Raboni) είπε ότι άρχισε να γράφει ποίηση για να μιμηθεί τους ποιητές που τον είχαν συγκινήσει. Έτσι έγινε και για σας; Ποιοί ποιητές σάς συγκίνησαν περισσότερο;
Δεν μιμούμαι κανένα. Η ποίηση, κατά τη γνώμη μου, δεν είναι για μίμηση, επειδή διηγείται τη μοναδική εμπειρία ενός προσώπου. Σε τεχνικό επίπεδο αγαπώ πολύ τους κλασικούς μας, από τον Ουνγκαρέτι έως τον Μοντάλε, τον Κουαζίμοντο και τον Λούτσι, που γνώρισα προσωπικά.
Παρατήρησα ότι τα τελευταία αρχίσατε ξανά να γράφετε… Τι σας ενέπνευσε;
Ένας φίλος που πιστεύει στις λέξεις μου.
Ετοιμάζετε μία νέα συλλογή. Μπορείτε να μας πείτε κάτι περί αυτής;
Βεβαίως. Η ποιητική φλέβα φάνηκε και πάλι και είναι καταπληκτικό συναίσθημα.
Σημείωση του Massimo Cazzulo
Η δίγλωσση ανθολογία Το τελευταίο άνθος της καμέλιας παρουσιάζει το ποιητικό έργο της Φεντερίκα Σαΐνι Φαζανότι, μιας ποιήτριας η οποία, παρόλο που καλλιεργεί με αφοσίωση την τέχνη της ποίησης εδώ και είκοσι πέντε χρόνια, εξέδωσε μέχρι τώρα μόνο δύο συλλογές, κρατώντας τα περισσότερα των ποιημάτων της στο συρτάρι, ίσως για να μην εκθέσει την ποίησή της, αριστοκρατική και λεπταισθητη, “στων σχέσεων και των συναναστροφών / την καθημερινήν ανοησία, /ως που να γίνει σα μια ξένη φορτική”, κατά τον Καβάφη.
Πεπεισμένοι, όμως, από την εμπειρία μας, ότι ο ποίηση δεν μετριέται “με την ποσότητα”, αλλά ότι είναι “πίδακος ἐξ ἱερῆς ὀλίγη λιβὰς ἄκρον ἄωτον», αποφασίσαμε –η Άννα Γρίβα και ο γράφων- να προτείνουμε αυτήν την εκτενή ανθολογία για μια ελληνική μετάφραση, ούτως ώστε να γνωρίσει το ελληνικό κοινό τα κομψά και λεπτών συγκινήσεων ποιήματα της Φεντερίκα.
Η επιλογή μιας δίγλωσσης έκδοσης δεν προέκυψε μόνο χάριν της “φιλολογικής” ακρίβειας, αλλά κυρίως στοχεύει στο να ηχήσει η φωνή της ποιήτριας και στη μητρική της γλώσσα. Έτσι, οι αναγνώστες που δεν έχουν τις απαραίτητες γνώσεις, ώστε να διαβάσουν κατευθείαν το πρωτότυπο, θα μπορούν τουλάχιστον να «ακούνε» την ευφωνία των στίχων, επειδή η ποίηση είναι και μουσικότητα, αδελφές οι δυο τους από το πρώτο επιφώνημα που έχει αρθρώσει ο άνθρωπος.
Ο Αμερικανός ποιητής Ρόμπερτ Φροστ έλεγε ότι η ποίηση είναι “ό, τι χάνεται στη μετάφραση”. Ο αφορισμός του αυτός έχει μια μεγάλη δόση αλήθειας, αλλά πιστεύουμε συγχρόνως όχι μόνο πως η μετάφραση είναι ο μόνος τρόπος για να ενωθούν οι κουλτούρες που, αλλιώς, δεν θα έβρισκαν σημείο επαφής και κατανόησης, αλλά και πως μέσω της μετάφρασης κάτι από το πρωτότυπο διαπερνά την ψυχή των αναγνωστών και βρίσκει τη θέση του μέσα της. Επειδή η ποίηση δεν είναι μόνο λέξεις, είναι ρίγος που ο συγγραφέας μοιράζεται με το κοινό του, και τα ρίγη δεν έχουν εθνική γλώσσα, είναι πανανθρώπινα, όπως η μουσική, οι ψίθυροι της φύσης, ένα χάδι, ένα σ’ αγαπώ. Είναι η ανάσα της ψυχής μας.
Είμαστε, άρα, σίγουροι ότι οι αναγνώστες θα εκτιμήσουν μία από τις πιο ευαίσθητες ποιητικές φωνές των τελευταίων χρόνων.
Μ. Κ.
BookSitting 