Βιρτζίνια Γουλφ: Τελετουργίες του πόνου και της δημιουργίας
«Αισθάνομαι σίγουρα πως τρελαίνομαι πάλι. Αισθάνομαι ότι δε μπορούμε να ξαναπεράσουμε άλλον ένα σαν εκείνους τους φοβερούς χρόνους. Και δεν θα συνέλθω ξανά τούτη τη φορά. Αρχίζω ν’ ακούω φωνές και δεν μπορώ να συγκεντρωθώ. Έτσι κάνω εκείνο που μου φαίνεται καλύτερο για όλους μας. Μου έχεις δώσει τη μέγιστη δυνατή ευτυχία. Ήσουν με κάθε τρόπο όλα αυτά που κανείς δε θα μπορούσε να ‘ναι. Δε γνωρίζω δυο ανθρώπους που θα μπορούσαν να είναι ευτυχέστεροι, μέχρι που με χτύπησε τούτη η φοβερή αρρώστια. Δεν μπορώ να την παλέψω άλλο. Ξέρω ότι χαλώ τη ζωή σου, που χωρίς εμένα θα μπορούσες να κάνεις. Και το ξέρεις πως το ξέρω. Βλέπεις δεν μπορώ μήτε να γράψω… ακόμη κι αυτό. Δεν μπορώ να διαβάσω. Θέλω να πω πως οφείλω όλη την ευτυχία της ζωής μου σε σένα. Ήσουν ολότελα υπομονετικός μαζί μου και καλός σ’ απίστευτο βαθμό. Θέλω να σου το πω αυτό -ο καθένας το ξέρει. Αν κάποιος θα μπορούσε να με είχε σώσει, αυτός θα ήσουν εσύ. Όλα έχουνε χαθεί για μένα μα βεβαιώνω για την καλοσύνη σου. Δεν μπορώ να συνεχίσω να χαλώ τη ζωή σου άλλο. Δεν σκέφτομαι ότι δυο άνθρωποι θα μπορούσαν να ‘ναι ευτυχέστεροι απ’ όσο ήμασταν εμείς».
Με αυτή τη δραματική έκκληση για κατανόηση και συγχώρεση θα αφήσει τον κόσμο και τις οριακές εμπειρίες που της πρόσφερε, η μεγάλη Αγγλίδα συγγραφέας, κριτικός και δοκιμιογράφος Βιρτζίνια Γουλφ (1882-1941). Είναι η τελευταία επιστολή στον άντρα της, τον Λέοναρντ Γουλφ, με τον οποίο μοιράστηκε τις σκοτεινές στιγμές της καταβύθισής της στην ασθένεια αλλά και τη δυνατή διανόηση και την επαγγελματική δραστηριοποίηση στο μικρό εκδοτικό τους οίκο, τον Hogarthpress, απ’ όπου και δημοσιεύτηκε το έργο συγγραφέων, όπως η Γερτρούδη Στάιν, ο Τόμας Στερν Έλιοτ, ο Φρόυντ. (Του τελευταίου το έργο παρακολούθησαν με μεγάλο ενδιαφέρον και το τύπωσαν στο σύνολό του).
Σπάνια η φύση και το περιβάλλον συνεργάζονται -ή μάλλον συνωμοτούν- με τόση εντελή σύμπνοια για να κατασκευάσουν μια χαρισματική αλλά και τραυματισμένη ανθρώπινη φύση: που θα αισθάνεται την ένταση και τον παλμό της ζωής και της κοινωνίας, την ίδια την ιστορία, σαν ένα ηφαιστειακό τοπίο συγκρούσεων και δραματικής ουσίας.
Το οικογενειακό περιβάλλον τής προσφέρει το κύτταρο του ταλέντου της σκέψης και της συγγραφής. Τρεις γενιές πριν η οικογένεια δίνει συγγραφείς. Γεννημένη το 1882 η Βιρτζίνια Γουλφ, θα μεγαλώνει βλέποντας να παρελαύνουν από το σπίτι τους επιφανείς καλλιτέχνες, συγγραφείς και διανοούμενοι. Στη «λέσχη» τους θα εκπροσωπείται τόσο η βικτωριανή συντηρητικότητα όσο και ένα πνεύμα αμφισβήτησης και κοινωνικής ανατρεπτικότητας. Ο πατέρας της, ο Σερ Λέσλι Στήβεν, γνωστός συγγραφέας, κριτικός και ορειβάτης, από τα ιδρυτικά μέλη και συντάκτης του Λεξικού Εθνικής Βιογραφίας, θα παντρευτεί τη μητέρα της Τζούλια Στήβεν, γνωστή καλλονή της εποχής, που πόζαρε ως μοντέλο των προραφαηλιτών ζωγράφων και φωτογράφων. Στην οικογένεια συνυπάρχουν και παιδιά από προηγούμενους γάμους των γονιών της, και κάποιες τραυματικές εμπειρίες της παιδικής της ηλικίας, που θα δαιμονοποιούν την παιδικότητά της, θα συνδεθούν μ’ αυτή τη συστέγαση. Μια σειρά από πίνακες ζωγραφικής, απόκτημα από το «μόντελιγκ» της μητέρας της και μια πλούσια βιβλιοθήκη του σπιτιού είναι οι υποδομές της ιδιωτικής πνευματικότητας του σπιτιού, όπου η Βιρτζίνια και η αδερφή της Βανέσσα μυήθηκαν στους κλασικούς και στην αγγλική λογοτεχνία, ενώ τα αδέρφια τους Έιντριαν και Τζούλιαν θα ακολουθήσουν πανεπιστημιακές σπουδές στο Κέμπριτζ.
Αλλά αυτή η ίδια η οικογένεια θα σημαδέψει από νωρίς και θα καταβάλει τον ευαίσθητο ψυχισμό της Βιρτζίνια. Η απώλεια μέσα σε λιγότερο από δέκα χρόνια τριών αγαπημένων της προσώπων, θα την βυθίσει στη διαχρονικότητα της βίωσης του οριακού πένθους. Το 1895, σε ηλικία δεκατριών χρόνων χάνει τη μητέρα της, δυο χρόνια αργότερα, την αδερφή της Στέλλα. Τότε θα υποστεί τον πρώτο νευρικό κλονισμό διάρκειας. Το 1904, με το θάνατο του πατέρα της, η Βιρτζίνια θα νοσηλευτεί για ένα διάστημα σε ψυχιατρική κλινική. Ακολουθεί ο θάνατος του αγαπημένου της αδερφού Τόμπι και η μελαγχολία της ανήσυχης φύσης της γίνεται μια νοσηρότητα που θα την κατευθύνει σε οριακά βιώματα άρνησης της ζωής. Μέχρι την τελική, επιλογική πράξη της ύψιστης μοναξιάς της.
Μέσω του Τόμπι –φοιτητή του Κέμπριτζ το 1905-η Βιρτζίνια και η αδερφή της Βανέσσα θα συμμετέχουν σε ένα είδος άτυπης λέσχης συμφοιτητών, στον Κύκλο του Μπλούμσμπερυ, ανάμεσά τους ο οικονομολόγος που επέπρωτο να αναμορφώσει την παγκόσμια οικονομική σκηνή μετά το μεγάλο κραχ της Ουώλ Στρήτ, John Meynard Keynes, και ο φιλόσοφος Μπέρτραντ Ράσσελ. Ο προβληματισμός και οι αναλύσεις τους γύρω από θέματα φιλοσοφικά, καλλιτεχνικά, κοινωνικά και πολιτικά, θα υποσκάπτουν τα θεμέλια της βικτωριανής εποχής και θα τους καταστήσουν μια ισχυρή φωνή αμφισβήτησης των κατεστημένων θεσμών και της κατεστημένης ηθικής.
Οι φάρσες τους –μέρος και τεχνική αυτής της αμφισβήτησης- είναι περίπου ο προπομπός της ντανταϊστικής και σουρεαλιστικής επανάστασης. Θα αναφερθούμε σε μία απ’αυτές τις φάρσες-προκλήσεις του βικτωριανού πουριτανισμού, στη διάρκεια της οποίας θα γνωρίσει τον μελλοντικό της σύζυγο. Πρόκειται για τη φάρσα με το θωρηκτό Ντρέντνοτ. Ήταν στις 7 Ιανουαρίου του 1910 όταν η Βιρτζίνια μαζί με άλλα μέλη της ομάδας αποβιβάστηκαν στο λιμάνι του Γουιμάουθ, που είχε αγκυροβολήσει το θωρηκτό, μακιγιαρισμένοι και φορώντας τουρμπάνια στο κεφάλι και την κατάλληλη για την περίσταση αμφίεση. Έχει προηγηθεί τηλεγράφημα που ενημερώνει για την άφιξη του αυτοκράτορα της Αβησσυνίας, ο οποίος επιθυμεί να επισκεφτεί το πρώτο στο είδος του θωρηκτό της βρετανικής βασιλικής αρμάδας. Κόκκινο αυτοκρατορικό χαλί απλώνεται για να υποδεχτούν στο θωρηκτό την ξένη αποστολή και όλα γίνονται με την τελετουργική επισημότητα της θεσμικής περίστασης. Λίγες μέρες μετά θα ξεσπάσει το τεράστιο σκάνδαλο, σε μιαν αμοιβαιότητα γελοιοποίησης αφενός του βασιλικού θεσμού και κατασυκοφάντησης αφετέρου της ομάδας των αμφισβητιών.
Ο Λέοναρντ, επίσης φοιτητής στο Κέμπριτζ και μέλος της λέσχης προβληματισμού Μπλούμσμπερυ, ένας άνθρωπος με έντονη εσωτερικότητα και πνευματικές αναζητήσεις, θα συνδεθεί μαζί της με μια σχέση αμοιβαίας συμπάθειας και πνευματικής συμβατότητας, που θα καταλήξει, οκτώ χρόνια αργότερα, σε γάμο. Προσωπικά κείμενα της Βιρτζίνια (ημερολόγια, επιστολές) αναφέρονται στη γνησιότητα της σχέσης τους που ήταν κράμα συντροφικότητας, αγάπης, σύμπνοιας και σεβασμού. Και μέθεξης στη σκοτεινή οδύνη που συνόδευε τη ζωή της ολόκληρη.
Ποια ήταν η διάγνωση της ψυχικής ασθένειας, που έγινε αυθεντικό κομμάτι της δημιουργικής της έκφρασης, μια αέναη πηγή έγερσης και κάμψης-ό,τι αποτελεί τη μοίρα συχνά του μεγάλου ταλέντου; Με τη σύγχρονη κλινική ορολογία θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για διπολική διαταραχή, με έντονες μεταβάσεις από τη μανία στην κατάθλιψη, καταστάσεις που διαπερνούν το έργο της ως ένα συγκρουσιακό συνεχές, ανάμεσα στην εσωτερική πραγματικότητα του ανθρώπου και το εξωτερικό του περιβάλλον. (Σήμερα η ανεψιά της Έμμα Γουλφ, υποστηρίζει, διαβάζοντας προσωπικά κείμενα του συζύγου της Λέοναρντ Γουλφ, ότι η Βιρτζίνια ήταν και ανορεξική). Ο στιγματισμός της ως «τρελής»-μετά την πρώτη της απόπειρα αυτοκτονίας το 1904, όταν προσπάθησε να σκοτωθεί πέφτοντας από το παράθυρο- (και τις πολλές άλλες που ακολούθησαν), θα την στοιχειώνει τραυματικά σε όλη τη βραχύβια ζωή της και θα επηρεάζει την ψυχή της πάλι επώδυνα στην ανάγκη της να αναγνωρίζεται για το έργο της και να γίνεται γι’αυτό αποδεκτή. Γράφει το 1922 στο ημερολόγιό της: «Αρχίζω να συνειδητοποιώ ότι το μόνο ενδιαφέρον που προκαλώ σαν συγγραφέας προέρχεται από την παράξενη προσωπικότητά μου…» Είναι γεγονός, ωστόσο, ότι και η περίεργη προσωπικότητά της δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η ατέρμων κριτική και απόρριψη που ασκούσε στον αιώνα της και στις αξίες του και η κατάκτηση μιας εσωτερικής αυτονομίας που την έφερνε σε οριακές συγκρούσεις με την ψευδεπίγραφη εποχή της. Η ανατομία της θηλυκής φύσης-μια ανάλυση της ανδρόγυνης φύσης του ανθρώπινου μυαλού- κατακτά μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα θέση σε όλη την έκταση της φεμινιστικής φιλολογίας, κοινωνιολογίας και ανθρωπολογίας.
Η θάλασσα, οι πηγές, τα δάση, τα ποτάμια. Η φύση στην πρωταρχική, την οργανική της ανάδυση από το νερό. Ολόκληρο το έργο της κολυμπάει στο νερό. Κι όταν γνώρισε, σε δυο επισκέψεις της, την Ελλάδα, έγραψε στη φίλη της Έθελ Σμιθ, στις 4 Μάη του 1932, από το ξενοδοχείο Ματζέστικ στην Αθήνα:
«Γιατί δε μου είπες ποτέ ότι η Ελλάδα είναι όμορφη; Γιατί δεν ανέφερες ποτέ τη θάλασσα και τους λόφους, τις κοιλάδες και τα λουλούδια; Μόνο εγώ έχω μάτια και τα βλέπω; Έθελ σου το αναγγέλω επισήμως: Η Ελλάδα είναι η πιο όμορφη χώρα του κόσμου. Ο Μάιος είναι η πιο όμορφη εποχή του χρόνου. Ελλάδα και Μάης μαζί! Ας πάρουμε για παράδειγμα τ’ αηδόνια που τραγουδούσαν κρυμμένα στα κυπαρίσια, όταν καθόμαστε στη ρεματιά. Και γέμισα την ποδιά μου κατακόκκινες ανεμώνες».
Αφετηρία και προορισμός το νερό, θα γίνει η κοίτη που θα την φιλοξενεί στην αιωνιότητα. Μια δεκαετία, περίπου, αργότερα, κι ενώ η ιστορία κατασκευάζει μια επώδυνη ακόμα σελίδα-τα γερμανικά βομβαρδιστικά κατάστρεψαν τα σπίτια της στο Λονδίνο- ο φόβος για την καταδίωξη του άντρα της, εβραϊκής καταγωγής, θα την καταβυθίσουν σε μία από τις μεγαλύτερες κορυφώσεις των καταθλιπτικών της κρίσεων. Ανήμπορη πια να γράψει, μεγεθύνει τις αντιδράσεις για το έργο της-την ψυχρή υποδοχή της βιογραφίας της από τον πρώην φίλο της Ρότζερ Φράυ. Το σκηνικό της τελευταίας πράξης το είχε ήδη έτοιμο, από το 1931, και το γνωστοποίησε με το υπέροχο βιβλίο της, «Τα κύματα»: «Θα περπατήσω δίπλα στο ποτάμι… Tώρα θα χαλαρώσω· τώρα θ’ αφεθώ. Τώρα θ’ αφήσω ελεύθερη πια τη συγκρατημένη, αναχαιτισμένη επιθυμία μου να δοθώ, να εξαντληθώ. Θα καλπάσουμε μαζί… εκεί που το χελιδόνι βουτάει τα φτερά του σε σκοτεινές λίμνες και οι κίονες στέκουν ατόφιοι. Στο κύμα που σπάει στην ακτή, στο κύμα που ραντίζει τον άσπρο του αφρό μέχρι τις εσχατιές της γης, πετάω τις βιολέτες μου, την προσφορά μου στον Πάρσιφαλ».
Και στις 28 Μαρτίου του 1941, μόλις που ξυπνούσαν τα χελιδόνια και τα ποτάμια ημέρευαν στις κοίτες τους, η Βιρτζίνια θα παίξει την πιο μεγάλη αλήθεια της, σε μια άψογη δραματική κορύφωση της δημιουργίας και της πικρής της ασθένειας: Γεμίζει τις τσέπες του πανωφοριού της με πέτρες και οδεύει τελετουργικά προς τις όχθες του ποταμού Ουζ, έχοντας τακτοποιήσει με την τελευταία της επιστολή τις οφειλές της στον πιστό της Λέοναρντ. Μέρες αργότερα, στις 18 Απτρίλη, κάτι παιδιά που παίζουν στο ποτάμι θ’ανακαλύψουν το σώμα της. Ο Λέοναρντ θα το ενταφιάσει στοργικά στον κήπο του σπιτιού τους, στο Ρόντμελ του Σάσσεξ, κάτω από την αειθαλή φυλλωσιά ενός φιλόξενου δέντρου. Μια αναπαράσταση της αειθαλούς μυθιστορικής της ενδοχώρας, όπως ζει και θα επιζεί μέσα στην κλασικότητα του πρώιμου μοντερνισμού και στην απαράμιλλη «ανθρωπιά» της ανθρώπινης μοναξιάς, εγκιβωτισμένης στο αισθαντικό έργο της.
Μερικά έργα της Βιρτζίνια Γουλφ
- Η κα Νταλογουέη. Μτφ. Κωστούλα Μητροπούλου. Αθήνα: Εκδόσεις Γαλαξίας, 1967 – Μτφ. Βασίλης Καζαντζής. Αθήνα: Βίπερ, 1973- Μτφ. Κωνσταντίνα Τριανταφυλλοπούλου. Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2009.
- Στο φάρο. Μτφ. Άρης Μπερλής. Αθήνα: Εκδόσεις Ύψιλον, 1995 – Μτφ. Έλλη Μαρμαρά. Αθήνα: Εκδόσεις Οδυσσέας, 2006.
- Ορλάντο: μια βιογραφία. Μτφ. Αναστασία Λιναρδάκη. Αθήνα: Εκδόσεις Αστάρτη, 1984 – Μτφ. Θανάσης Χατζόπουλος. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος, 1999 – Μτφ. Αργυρώ Μαντόγλου. Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2005.
- Τα κύματα. Μτφ. Ρίτα Κολαΐτη. Αθήνα: Εκδόσεις Νεφέλη, 1984 – Μτφ. Άρης Μπερλής. Αθήνα: Εκδόσεις Ύψιλον, 1994.
- Ένα στοιχειωμένο σπίτι και άλλα διηγήματα. Μτφ. Αλεξάνδρα Παναγή. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 1996.
- Η κυρία στον καθρέφτη. Μτφ. Βάνια Σύρμου-Βεκρή. Αθήνα: Εκδόσεις Μπιλιέτο, 2007.
- Για την άγνοια των αρχαίων ελληνικών. Μτφ. Βάιος Λιαπής. Αθήνα: Εκδόσεις Στιγμή, 1998.
- Ένα δικό σου δωμάτιο. Μτφ. Μίνα Δαλαμάγκα. Αθήνα: Εκδόσεις Οδυσσέας, 2005.
- Πώς να είσαι άρρωστος. Μτφ. Άννα Σπυράκου. Αθήνα: Εκδόσεις Προσχέδιο, 2008.
- Ελλάδα και Μάης μαζί: εγγραφές ημερολογίου και γράμματα. Μτφ. Μαρία Τσάτσου. Αθήνα: Εκδόσεις Ύψιλον, 1996.
- Σκοτώνοντας τον άγγελο του σπιτιού. Μτφ. Τατιάνα Κωνσταντινίδου. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, 1997.
- Δοκίμια. Μτφ. Αργυρώ Μαντόγλου. Αθήνα: Εκδόσεις Scripta, 1999.
Βιογραφίες της στην ελληνική γλώσσα
- Masini, Beatrice. Βιρτζίνια Γουλφ. Μτφ. Βασιλική Νίκκα. Αθήνα: Εκδόσεις Πατακης, 2008.
- Nathan, Monique. Βιρτζίνια Γουλφ. Μτφ. Κατερίνα Μαρινάκη. Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο, 1986.
- Lemasson, Alexandra. Βιρτζίνια Γουλφ: βιογραφία. Μτφ. Ρένα Λέκκου-Δάντου. Αθήνα: Εκδόσεις Κασταλία, 2006.
- Waldman, Werner. Βιρτζίνια Γουλφ: ιδιοφυής και μόνη. Μτφ. Μαρίνα Μπαλάφα. Αθήνα: Εκδόσεις Μελάνι, 2008.
*Η Κασσιανή Βρεττού είναι ψυχολόγος.
BookSitting 