Το Μπέογουλφ ως πολιτισμικό παλίμψηστο

Πέμπτη, 31 Ιουλίου 2025

Της Κατερίνας Λιάτζουρα

[Τσούβα, Λ. (2025). Με το καλειδοσκόπιο του Μπέογουλφ. Κουκκίδα.]

Το νέο μελέτημα της Λίλιας Τσούβα με τίτλο Με το καλειδοσκόπιο του Μπέογουλφ (εκδόσεις Κουκκίδα, 2025) συνιστά μια πολυεπίπεδη και ευρηματική ανάγνωση του αρχαιότερου διασωθέντος έπους της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, του αγγλοσαξονικού Beowulf, συνιστά ένα πνευματικό εγχείρημα που δεν περιορίζεται στην ανάλυση ενός λογοτεχνικού έργου, αλλά εκτείνεται σε ένα πανοραμικό αφήγημα του Βορρά και της πρώιμης Ευρώπης. Η Τσούβα, εστιάζοντας στο αγγλοσαξωνικό αυτό έπος, προσεγγίζει το έργο ως ένα ζωντανό πολιτισμικό μόρφωμα· συμπλέκει ιστορία, μυθολογία, γλωσσολογία, αρχαιολογία και φιλοσοφία για να ανασυνθέσει μέσα από έναν λόγο που ισορροπεί ανάμεσα στην ακαδημαϊκή ακρίβεια και τη στοχαστική λογοτεχνικότητα, έναν κόσμο στον οποίο συγχωνεύονται ο παγανισμός και ο χριστιανισμός, η προφορική παράδοση και η γραφή, η ηρωική ελεγεία και το πολιτικό όραμα.

Το καλειδοσκόπιο που επικαλείται η συγγραφέας στον τίτλο της δεν είναι απλώς μια μεταφορά. Είναι το ίδιο το εργαλείο με το οποίο επιχειρεί να ανασυνθέσει τον πολύχρωμο και πολυσχιδή κόσμο του Beowulf. Το έπος, γραμμένο σε παλαιοαγγλική γλώσσα και διασωσμένο σε ένα και μόνο χειρόγραφο, μεταφέρεται στον σύγχρονο αναγνώστη μέσα από το φίλτρο μιας διεπιστημονικής ματιάς. Η Τσούβα ανασυνθέτει το ιστορικό πλαίσιο της εποχής του Πρώιμου Μεσαίωνα, φωτίζει τη μεταβατική περίοδο από τον παγανισμό στον χριστιανισμό και εξετάζει πώς αυτή η αλλαγή αντανακλάται στην εσωτερική σύγκρουση του έπους ανάμεσα στο πεπρωμένο και τη θεία πρόνοια, στον ηρωισμό και την ταπεινότητα, στη φήμη και την εσχατολογία.

Η συγγραφέας καταπιάνεται με βασικά μοτίβα και θεματικούς άξονες του Beowulf, όπως η μορφή του ιδανικού ηγεμόνα, η σημασία του θησαυρού, η έννοια του wyrd (μοίρα) και η λειτουργία των γυναικείων μορφών στο έπος. Μέσα από προσεκτική ανάλυση της ποιητικής δομής του κειμένου, των στιχουργικών του ιδιαιτεροτήτων και των χαρακτηριστικών των kennings – των σύνθετων λογοτεχνικών μεταφορών της παλαιοαγγλικής ποίησης – η Τσούβα αναδεικνύει την αισθητική αξία του έργου χωρίς να παραβλέπει τη μυθολογική, κοινωνική και πολιτική του διάσταση. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην έννοια της διακειμενικότητας. Η συγγραφέας συνδέει το Beowulf με την κοινή ινδοευρωπαϊκή επική παράδοση, με την Αινειάδα του Βιργιλίου και τα ομηρικά έπη και με πολλά αρχέτυπα του ταξιδιού του ήρωα. Αντλεί παραδείγματα από τη σκανδιναβική μυθολογία και τις ινδοευρωπαϊκές επικές δομές, για να συνδέσει το Beowulf με ένα ευρύτερο πολιτισμικό σύμπαν. Παράλληλα, εξετάζει τη σημασία της μετάφρασης και της πολιτισμικής διαμεσολάβησης, καθώς και τον τρόπο που το έργο διαμορφώθηκε και ερμηνεύτηκε ανά τους αιώνες.

Το βιβλίο δομείται σε εποχές–κεφάλαια που είναι σύντομα και πολύ περιεκτικά και παρουσιάζονται σαν «καλειδοσκοπική» παρατήρηση: από τον εξώστη που «αντικρίζει στριφογυριστά σοκάκια, σκάλες και αδιέξοδα αιώνων» έως την αλληγορία του ίχνους των Ρωμαϊκών θεμελίων στη Δύση. Το πρώτο μέρος της μελέτης λειτουργεί σαν εισαγωγή στην ιστορία του Βορρά. Η «Πεζή Έδδα», που περιλαμβάνει αποσπάσματα αρχαίας σκανδιναβικής ποίησης και η «Ποιητική Έδδα», που είναι ένα απάνθισμα από προφορικούς μύθους, προσφέρουν το μυθικό και ιδεολογικό υπόβαθρο των βόρειων λαών. Κεντρική μορφή αυτών των θρύλων είναι ο Χάραλντ Σίγκουρντσον, ήρωας που ενσαρκώνει τη μετάβαση από τον προχριστιανικό ηρωισμό στην πολιτική στρατηγική των πρώτων βασιλείων. Παράλληλα, η αφήγηση διατρέχει ιστορικά σημεία όπως το 500 π.Χ., η Ρώμη του 1ου αιώνα π.Χ. και η σύγκρουση με τα «βαρβαρικά» φύλα πέρα από τη ρωμαϊκή οριογραμμή. Από τον 5ο ως τον 7ο αιώνα, η ρωμαϊκή αυτοκρατορία βιώνει βαθιές ανακατατάξεις. Φοιδεράτοι, όπως οι Γότθοι, οι Γέτες, οι Άγγλοι, οι Σάξονες και οι Γιούτες, μετακινούνται βίαια ή αναζητώντας νέες πατρίδες. Η Μεγάλη Μετανάστευση έχει βαθιές αιτίες: κλιματική αλλαγή, στρατιωτικές πιέσεις, θρησκευτικές συγκρούσεις. Οι Αγγλοσάξονες εγκαθίστανται στη Βρετανία, συγκρούονται με τις εναπομείνασες ρωμαϊκές δυνάμεις και διαμορφώνουν νέα γεωπολιτικά και πολιτισμικά τοπία — εικόνα που ζωντανεύει μέσα από σκηνές στα ανεμοδαρμένα κάστρα της Αγγλίας. Η μυθιστορηματική αναφορά στον στρατηγό Βελισάριο φωτίζει τον 6ο αιώνα, ίσως τον πιο ταραχώδη. Την ίδια περίοδο οι Φράγκοι σταθεροποιούνται ως κυρίαρχη δύναμη στη Δύση. Ο 8ος αιώνας – πιθανός χρόνος σύνθεσης του Beowulf – είναι κομβικός, ενώ στον 11ο αιώνα το έργο καταγράφεται στο μοναδικό του χειρόγραφο. Η επιδρομή στο μοναστήρι του Λίντισφαρν (793 μ.Χ.) και η μάχη του Χέιστινγκς (1066) κλείνουν έναν κύκλο που συνδέει τη γέννηση του έπους με την αγγλική πολιτισμική ταυτότητα. Η θρησκεία διαδραματίζει καίριο ρόλο. Οι παγανιστικές δοξασίες των Γερμανικών φύλων (όπως η πίστη στη Βαλχάλλα ή το έθιμο της ταφής σε πλοία) συγκρούονται και τελικά αφομοιώνονται από τον χριστιανισμό. Η διαδικασία αυτή αποτυπώνεται και στο ίδιο το ποίημα, μέσα από τις δύο κηδείες του έργου, τη θεολογική τελεολογία, αλλά και τα ελεγεία που διαπερνούν την αφήγηση. Αρχαιολογικά ευρήματα, όπως ο εντυπωσιακός τάφος του Sutton Hoo, επιβεβαιώνουν την υλικότητα της εποχής του Beowulf. Η ανάλυση της παλαιοαγγλικής γλώσσας και της στιχουργικής παράδοσης φανερώνει έναν ιδιαίτερο ποιητικό κόσμο: τα kennings, οι alliterative στίχοι, οι εικόνες της παρέλασης των θησαυρών, η μορφή του scop – όλα συνθέτουν μια μοναδική αισθητική εμπειρία. Η ποίηση δεν είναι μόνο αφήγηση αλλά τελετουργία, συλλογική μνήμη και προφητεία. Η Τσούβα δεν παραβλέπει τις ιδεολογικές και πολιτικές διαστάσεις: το έπος λειτουργεί ως πολιτικό κάτοπτρο για ζητήματα εξουσίας, ηγεσίας, ταυτότητας. Ο wrecca – ο απομονωμένος ήρωας – κινείται σε έναν κόσμο φόβου και αστάθειας, όπου η αναζήτηση του «καλού ηγεμόνα» και τα ιδεώδη της πρώιμης ιπποσύνης συνυπάρχουν με την απώλεια και την καταστροφή.

Το Beowulf, όπως το παρουσιάζει η Τσούβα, είναι έργο μιας μεταβατικής εποχής, όπου η προφορική αφήγηση γίνεται γραφή, ο ειδωλολατρικός ηρωισμός συναντά τον χριστιανικό προβληματισμό και η ταραγμένη ιστορία των λαών του Βορρά αποτυπώνεται σε μια ποιητική καταγραφή που αντιστέκεται στη λήθη. Το «καλειδοσκόπιό» της λειτουργεί ως ένα ερμηνευτικό εργαλείο και ταυτόχρονα ως ένα αισθητικό όραμα: να βλέπεις το μακρινό με τρόπο που διαρκώς ανανεώνει τη ματιά σου.

Μεγάλο ατού του βιβλίου η χρήση πολυτροπικών κειμένων. Κάθε σελίδα εμπλουτίζεται με εικόνες μνημείων, πορτρέτα σημαντικών ηγετών, χάρτες και λεζάντες, τα οποία δεν λειτουργούν απλώς ως συνοδευτικό υλικό, αλλά ως οργανικό κομμάτι της αφήγησης και της ανάλυσης. Η πολυτροπικότητα αυξάνει τη γνωστική εμπλοκή του αναγνώστη, καθώς αξιοποιεί πολλαπλούς σημειωτικούς πόρους για την κατανόηση των ιστορικών, πολιτισμικών και γεωγραφικών πληροφοριών. Παράλληλα, καλύπτει την ανάγκη του αναγνώστη για οπτικοποίηση της γνώσης, καθιστώντας τα πρόσωπα και τα γεγονότα πιο απτά και ζωντανά. Έτσι, τα πολυτροπικά κείμενα συμβάλλουν τόσο στην εμβάθυνση του περιεχομένου όσο και στην ενίσχυση της αναγνωστικής εμπειρίας.

Εν κατακλείδι το βιβλίο της Λίλιας Τσούβα, Με το καλειδοσκόπιο του Μπέογουλφ, είναι ένα στοχαστικό ταξίδι στον χρόνο, μια πολιτισμική χαρτογράφηση της πρώιμης μεσαιωνικής Ευρώπης και, τελικά, μια πρόταση επανανοηματοδότησης του παρελθόντος μέσα από τα ερείπια της ηρωικής ποίησης. Η Τσούβα προσφέρει ένα έργο που απευθύνεται τόσο στον ειδικό μελετητή όσο και στον ευαίσθητο αναγνώστη, συνδυάζοντας την επιστημονική εμβρίθεια με τη λογοτεχνική ευαισθησία. Πρόκειται για μια συμβολή υψηλής ποιότητας στον ελληνικό στοχασμό πάνω στη μεσαιωνική γραμματεία και τη βαθύτερη σημασία των μύθων που συγκρότησαν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Και δίνει έτσι και σε μας την ευκαιρία να διαβάσουμε ξανά το Μπέογουλφ όχι ως απομονωμένο αρχαιολογικό εύρημα, αλλά ως ζωντανό μέρος της μεσαιωνικής κουλτούρας που ευρίσκεται στον θεμέλιο λίθο του ευρωπαϊκού πολιτισμικού οικοδομήματος.