Ο ήχος των δακρύων

Γράφει η Παρασκευή Κοψιδά-Βρεττού

Μια ανάγνωση της ποιητικής συλλογής του Μιχάλη Παπαδάκη «Παυσώδυνο δάκρυ» (εκδ. Οσελότος, Αθήνα 2020)

Με τον αρχαϊκό προσδιορισμό Παυσώδυνο (δάκρυ) ο Μιχάλης Παπαδάκης μάς προσφέρει εν μέσω Covid τη νέα του -δεύτερη- ποιητική συλλογή. Μετά την καλή τύχη των Άτυχων τοίχων (εκδ. Γρηγόρη 2018), που αποκωδικοποιούν τα κοινωνικά σημαινόμενα των ποικίλων -και για διάφορους λόγους- καταθέσεων πάνω στο άψυχο σώμα των τοίχων, ο Παπαδάκης ως δημιουργική συνέχεια προσφέρει τώρα το Παυσώδυνο δάκρυ, μεταστεγάζοντας τις υπαρξιακές, συναισθηματικές και κοινωνικές του ανησυχίες σε μιαν ανθρώπινη, συγκινησιακή εκδήλωση. «Το παυσώδυνο δάκρυ». Ο επιθετικός προσδιορισμός παυσώδυνο: αυτό που παύει τον πόνο, την οδύνη, απομακρύνει τη λύπη, αίρει την καταγωγή του από την αρχαία ελληνική γλώσσα, διασχίζει τους αιώνες και φτάνει μέχρι σήμερα παίρνοντας πάντα θέση ψυχικής εκτόνωσης από το άχθος των ανθρώπινων. Οι ψυχολόγοι μάς διαβεβαιώνουν πως στα δάκρυα κρύβεται η πιο γνήσια αγάπη μας. Πως είναι αυθόρμητο ανακλαστικό ψυχοθεραπείας. Πως πρέπει να αφήνονται να ρέουν ελεύθερα.

Τα δάκρυα πανταχού παρόντα. Κεντρική θέση ωστόσο καταλαμβάνουν στον έρωτα, στην ποίηση, στις σιωπηλές ζωές των ανείπωτων λέξεων. Εισχωρούν σε σκοτεινά κλειδωμένα δωμάτια, σε θαλαμίσκους μυστικών, παραβιάζουν κανόνες και συμβάσεις ή υπακούουν σε τελετουργίες. Η ποίηση και ο κινηματογράφος μάς προσφέρουν τις πλέον ευαίσθητες λήψεις της συναισθηματικής τους τοπογραφίας.

Έναν «εφήμερο άτλαντα των δακρύων», εικονική αναπαράσταση της τοπογραφίας τους (The Topography of Tears, Bellevue Literary Press), πραγματοποίησε με τον ευκρινή συμβολικό φακό της η Αμερικανίδα φωτογράφος Rose-Lynn Fisher, γνωστή και από την προηγούμενη καλλιτεχνική εργασία της στον μακροσκοπικό κόσμο των Μελισσών (Bees). «Η περιπλάνησή μου στο μικροσκοπικό βασίλειο συνεχίστηκε όταν άρχισα να φωτογραφίζω δάκρυα το 2008, σε μια περίοδο που σημαδεύτηκε από απώλεια και θλίψη… Μια μέρα ξαφνικά αναρωτήθηκα: πώς μοιάζουν πραγματικά τα δάκρυα; Τα λυπημένα δάκρυα θα έμοιαζαν διαφορετικά από τα χαρούμενα; Έτσι φύλαξα μερικά σε μια γυάλινη διαφάνεια και κοίταξα μέσα από το οπτικό μου μικροσκόπιο, ένα vintage Zeiss με τοποθετημένη κάμερα ψηφιακής μικροσκοπίας QImaging. Ήταν μια από αυτές τις στιγμές του «ω! αχ!» που ξεκινά ένα νέο έργο, αυτό το μείγμα έκπληξης και απόλαυσης για την απροσδόκητη εικόνα που εμφανίζεται. Για μένα, ήταν σαν να κοιτούσα μια εναέρια άποψη του συναισθηματικού μου εδάφους. Ωστόσο, η ίδια η φύση αυτού του εδάφους είναι άυλη, και άρχισα να βλέπω αυτή τη σειρά ως έναν εφήμερο άτλαντα…»

Ένας θεματικός άτλαντας, καμωμένος από λέξεις είναι και η νέα ποιητική συλλογή του Μιχάλη Παπαδάκη, Παυσώδυνο δάκρυ. Είκοσι τρία ποιήματα, σε ελεύθερο κυρίως στίχο, εκ των οποίων δέκα έχουν μεταφραστεί στη γαλλική γλώσσα από τη μεταφράστρια και ιστορικό Βίβιαν Μόλαρη.

Λέξεις, των οποίων η συναρμογή κατασκευάζει σκέψεις και οι σκέψεις, με μια χειρονομία ταυτοχρονισμού, εικονοποιούνται. Τα δάκρυα είναι οι πρωταγωνιστές, επισκιάζουν πρόσωπα και συναισθήματα, ή μάλλον τα ανακαλύπτουν μέσα από την υγρασμένη πολυγλωσσία τους. Παίρνουν κεντρική θέση στην ευαισθησία του δημιουργού, μεταμορφώνονται, εγκλιματίζονται σε εποχές και συνθήκες, σε συμβάντα και καταστάσεις-σε ανθρώπινα βιώματα. Το στίγμα τους προσυπογράφει ο ποιητής με το εισαγωγικό μότο τού Ο. Ίρβιγκ: «Υπάρχει μια ιερότης στα δάκρυα. Μιλούν ευγλωττότερα παρά δέκα χιλιάδες γλώσσες. Είναι αγγελιοφόροι στις δυσβάσταχτες θλίψεις στη συντριβή της καρδιάς, στην ανέκφραστη αγάπη» (σ. 5). Και κλείνοντας τη συλλογή του: «Δεν πρέπει ποτέ να ντρεπόμαστε με τα δάκρυά μας. Γιατί τα δάκρυα είναι βροχή που πέφτει πάνω στην εκτυφλωτική σκόνη που σκεπάζει τη σκληρή καρδιά μας» (Ντίκενς, σ. 45). Μια ποιητική εισαγωγή –κάτι σαν μουσικό πρελούδιο, με τον φερώνυμο της συλλογής τίτλο: Παυσώδυνο δάκρυ (σ. 13). Κι ένας επιλογικός Επιδάκρυος λόγος, με τον οποίο πέφτει η αυλαία (σ.43).

Η «Εισαγωγή» στην ποιητική συλλογή -κατά τη γνώμη μου έπρεπε να φέρει έναν ποιητικό τίτλο-είναι ένα πεζόμορφο ποίημα, ένας ποιητικός, αποκαλυπτικός μονόλογος. Εδώ υποστασιοποιείται το Δάκρυ-ως προσωποποιημένη οντότητα-που απευθυνόμενο σε δεύτερο πρόσωπο στον άνθρωπο-φορέα του, στον ίδιο τον ποιητή, ίσως, αφήνει να εκρεύσει όλο το συγκινησιακό και κοινωνικό φορτίο της σχέσης του μαζί του. Και προπάντων αποτελεί μια παραίνεση, ενθάρρυνση να αφεθούν ελεύθερα τα δάκρυα έξω από κάθε συμβατικότητα και προκατάληψη, να παίξουν τον παυσώδυνο ρόλο τους, όπως η βιολογία και η ψυχολογία τούς έχει αμετακίνητα προσδιορίσει. «Παντοτινά, οδύνη που μπορεί να προέρχεται από λάθη, από απώλεια, από αγχωτικές καταστάσεις, από εμμονές, από πείσμα. Αν με αφήσουν να βγω από μέσα τους θα τους αλαφρύνω. Κάτι που εσύ αρνείσαι πεισματικά!» (σ.12)

Κάθε ποίημα κι ένα δάκρυ-πότε φανερό, με τη λάμψη στη βρύση των ματιών και πότε κυοφορούμενο μέσα σε εικόνες, εμπειρίες, βιώματα. Δάκρυα της αγάπης, δάκρυα του κοπιαστικού ανήφορου της ζωής, δάκρυα παιδικών αναμνήσεων, δάκρυα του έρωτα μέσα σε μια φύση πολύφωνης, πολύχρωμης ομορφιάς-γαλήνης και αγριάδας-, όπου τα δάκρυα προσομοιάζουν στον παλμό της, δάκρυα που γεννά ο Άχρονος χρόνος, δάκρυα της μοναξιάς του ερωδιού, της λύπης του μικρού προσφυγόπουλου, δάκρυα των ανθρώπων της προσφοράς, δάκρυα της γερασμένης πέτρας του παλιού πέτρινου πατρικού σπιτιού, δάκρυα του γερασμένου αγρότη που δεν παραδίνει τα ροζιασμένα χέρια του, του ιδεαλιστή νέου που αγωνίζεται για τη Δημοκρατία-μνήμες σύγχρονης ιστορίας-, του απέλπιδα αυτόχειρα…

Ο Μιχάλης Παπαδάκης αποσπά το δάκρυ-πότε λύπης και πότε χαράς, πάντοτε υπήκοο στις εσώτατες συγκινησιακές εντολές-μέσ’από λυρικές εικόνες της φύσης, που κάποιες φορές αγγίζουν τον αισθησιασμό του εξωτισμού, όπου φιλοξενείται ο έρωτας της ζωής. Μνήμες εικόνων λαϊκού πολιτισμού, γεύσεις και αρώματα του αγροτικού μόχθου και των ειδυλλίων της αυθεντικής ζωής πραΰνουν το άχθος του αγώνα, τον ιδρώτα και το δάκρυ με το μεθύσι και τον χορό-διονυσιακές παραστάσεις του λαϊκού βιταλισμού. Η φύση στις διάφορες εποχές και μεταμορφώσεις της είναι το λυρικό εγκατοίκημα του δημιουργού, που φιλοξενεί και νοηματοδοτεί το παυσώδυνο δάκρυ των ανθρώπων.

Ένας ανθρωπισμός αναδύεται από τους στίχους του, που συμφιλιώνει και ενοποιεί τον άνθρωπο με το φυσικό του ενδιαίτημα, την ομορφιά του φυσικού τοπίου με την ομορφιά των ανθρώπινων συναισθημάτων, που αφήνουν ελεύθερα τα δάκρυα να τρέξουν. Κάποτε ο Έλιοτ είχε πει στη «Σημείωση για μια Ποίηση του Πολέμου» ότι η ποίηση είναι ζωή και ότι δεν μπορεί να έχει καμία σχέση με πράγματα που είναι στην ουσία τους απωθητικά ή εχθρικά προς τη ζωή». (Bowra, s. 97). Το δάκρυ λοιπόν –σε οποιαδήποτε συγκινησιακή κατάσταση, όχι απλώς δεν είναι απωθητικό ή εχθρικό προς τη ζωή, αλλά με την εξαγνιστική του δύναμη, ανυψώνει τη στιγμή σε συναισθηματικό και ψυχικό γεγονός. Αυτή τη θέση τού προσφέρει ο Μιχάλης Παπαδάκης και το περιβάλλει με την ευγένεια και το ήθος της δικής του ευαίσθητης πρόσληψης των πραγμάτων και των στιγμών, που ακινητοποιούνται θαυμαστικά με τα παντός καιρού ειδύλλια των στίχων του σε αξεχώριστες προσμίξεις ανθρώπινων δακρύων και δακρύων της φύσης:

Φθινοπωρινές περιηγήσεις (σ. 24)
Σε είδα μες στα δάκρυα τ’ουρανού,/αργοκυλούσανε στο νοτισμένο σώμα,/στην αγκαλιά του πλάνου νου/στης ωχρής φυλλωσιάς το στρώμα…
Σ’άκουσα στου αγέρα την κραυγή/δονούσε αλύπητα στο σφαλισμένο στόμα/ανάγκη που ‘χει η λάγνα αυγή/να σε κρυφαγαπάει ακόμα!

Χειμωνιάτικος καμβάς (σ. 26)
Λευκό πέπλο/στο νεκρό σώμα της γης/παγωμένα δάκρυα/μουντού ουρανού/σε πολυκαιρισμένα παγκάκια/σκοτεινών πάρκων/ασήκωτο άχθος/για καχεκτικά δεντράκια/λαϊκό προσκύνημα/μουχλιασμένων μαρμάρων/παγιδευμένα συναισθήματα/ στον ιστό της ομίχλης/κομματιασμένη σιγή /από σπουργίτια πρόσφυγες…

Η ποίηση του Μιχάλη Παπαδάκη αναδίνει έναν πλούσιο λυρισμό, γεμάτο εικόνες, στιγμές ευφρόσυνες, νοσταλγικές, αισιόδοξα μελαγχολικές, όπου τίποτε δεν παραδίνεται στο ανεπίστρεπτο μηδέν. Ο τόνος της φωνής του είναι υμνητικός της ζωής και της ομορφιάς της, το βλέμμα του καθοδηγητικό σ’αυτή την ομορφιά, την απλότητα και τη μεγαλοσύνη της. Καμιά μεμψιμοιρία, καμιά μικρόψυχη ενατένιση του θαύματος της ζωής, στην οποία θέση έχει, πάνω από το κάθε τι, η αγάπη-βίωμα ζωτικό και απόλυτο έξω από τον χώρο και τον χρόνο. Απλό και ταυτόχρονα μεγάλο. Γι’αυτό ο ποιητής δεν αρκείται στη βιωματική του κατάθεση, στην εξομολόγηση του έσω κόσμου και της βιοθεωρίας του. Ποιητικά δάσκαλος, υψώνει προτρεπτικούς, ανυποχώρητα παραινετικούς, τους τόνους της ψυχής του προς όλους μας-όπως στους ανήλικους μαθητές του- για να μεταγγίσει το δικό του απόσταγμα από την καθαρτήρια πορεία του μέσα στον κόσμο.

Της αγάπης έξις (σ. 14)
Από μικρός να αγαπάς το κάθε τι/Ένα παιχνίδι που βγάζεις από το κουτί/Ένα μυρμήγκι που σέρνεται στη γη/Τον ήλιο που προβάλλει την αυγή.
Από μικρός να αγαπάς την προσφορά/Την επιλογή των συνανθρώπων σου και τη διαφορά…
Κι όταν η καθάρια αγάπη έξη γίνει/Την άσπιλη καρδιά σου θα ομορφύνει/ Ένα εύδιο δάκρυ θα κυλήσει/Τη γαλήνη της ψυχής σου να σφραγίσει.

Έτσι, το δάκρυ του παυσώδυνο, απαλλακτικό και εξιλαστήριο, γίνεται μέρος μιας αειθαλούς συγκίνησης απέναντι στο θαύμα της ζωής, είτε μας πονάει είτε μας ανασταίνει με τη χαρά της. «Ποτέ μην αγαπήσεις κάποιον που δεν εδάκρυσε ποτέ…» γράφει ένας άλλος στοχαστικός ποιητής, ο Γιώργος Δουατζής, στο Χρόνου σκιά (εκδ. Στίξις, Αθήνα 2018). Και ο Μιχάλης Παπαδάκης στον επιλογικό Επιδάκρυο λόγο του (σ. 43), καθώς αποκαθαίρει τις πληγές μας με την υπόσχεση που φέρει το «παυσώδυνο δάκρυ» του.
Δάκρυα ασυγκράτητα/λυτρωτικά,/κυλούν γοργά/στο σκαμμένο μέτωπο/ακολουθώντας τη ρότα/Του παυσώδυνου πρώτου,/και καθώς συναντούν νιφάδες ψυχής/στήνουν λευκό χιονάνθρωπο/στο μέσον της καρδιάς/επουλώνοντας απαλόπνοα/του τέλους την πληγή.