Επιμέλεια: Αλεξία Καλογεροπούλου
alexia.kalogeropoulou@gmail.com
Ο Κωστής Καζαμιάκης εργάστηκε επί τριάντα έξι χρόνια στα έργα τεκμηρίωσης και αποκατάστασης των μνημείων της Ακροπόλεως Αθηνών. Είναι αρχιτέκτων, ιστορικός αρχιτεκτονικής και ιστορικός τέχνης και υπεύθυνος για τις συναντήσεις «Περί Ωραίου» στον ΙΑΝΟ. Του ζητήσαμε να μας μιλήσει για το νέο, πολύτιμο έργο που παρέδωσε στο κοινό, τη διασκευή και λογοτεχνική ανάπλαση της Οδύσσειας του Ομήρου σε 24 podcast, ένα για κάθε ραψωδία, με τη φωνή του Ρένου Χαραλαμπίδη.
Κύριε Καζαμιάκη, αφού σας καλωσορίσω στο Σαλόνι του BookSitting, θα ήθελα να μας πείτε δυο λόγια για το έργο που παραδώσατε πρόσφατα στο κοινό. Αναφέρομαι στη διασκευή της Οδύσσειας του Ομήρου και την απόδοσή της σε podcast.
Πρόκειται για μια λογοτεχνική ανάπλαση, μια διασκευή, μια εκ νέου παρουσίαση των ραψωδιών της Οδύσσειας του Ομήρου. Οι 24 ραψωδίες παρουσιάζονται σε μια εκ νέου δημιουργία, αφορούν μια αναμόρφωση, μια προσαρμογή στη σημερινή γλώσσα. Συχνά χρησιμοποιώ γλωσσικά δάνεια για να αποδώσω όσο πιστότερα γίνεται το αρχαίο κείμενο.
Πώς παρουσιάζονται οι ραψωδίες σ’ αυτό το «παγκόσμιο» έργο;
Κάθε ραψωδία παρουσιάζεται σε τρία μέρη:
1. Κείμενο. Δεν πρόκειται για επιλογή αποσπασμάτων αλλά για ένα συμπυκνωμένο νέο κείμενο το οποίο περιέχει όλα τα σπουδαία και ιδιαίτερα στοιχεία κάθε ραψωδίας. Δεν επιλέγω αποσπάσματα αλλά ξαναγράφω την κάθε ραψωδία σε μικρότερο κείμενο, όπου υπάρχουν όλα τα σημαντικά δρώμενα, ώστε να διατηρείται ακέραια και όχι αποσπασματικά, η πλοκή. Η σμίκρυνση του κειμένου προκύπτει από την αφαίρεση όλων των επαναλήψεων. Όλα τα κομβικά, δομικά στοιχεία του έργου διατηρούνται. Η επιλογή γι` αυτό το συνοπτικό κείμενο έχει λάβει υπ` όψιν το αρχαίο κείμενο του Ομήρου και όλες τις υπάρχουσες μεταφράσεις.
2. Περίληψη. Στο τέλος κάθε ραψωδίας ακολουθεί η περίληψη. Μια σύντομη απόδοση του περιεχομένου της ραψωδίας με «τονισμό» των σημαντικών δρώμενων.
3. Σχόλια. Τα σχόλια ακολουθούν την περίληψη και αναφέρονται σε όλα εκείνα τα θέματα που υπάρχουν στην Οδύσσεια και καθιστούν το έργο κορυφαίο στην παγκόσμια λογοτεχνία. Στα σχόλια «φωτίζονται» τα στοιχεία της ιδιοφυΐας του Ομήρου. Παράδειγμα: Η αναφορά του Ομήρου στα πλοία των Φαιάκων που ήταν γρήγορα σαν τα πουλιά και σαν τη σκέψη των ανθρώπων, όπως διαβάζουμε στη ραψωδία η’ στους στίχους 34-36. Ένα από αυτά τα πλοία θα πήγαινε τον Οδυσσέα πίσω στην πατρίδα του, στην Ιθάκη, μετά από πολλά χρόνια περιπλανήσεων.
Βοηθά τον αναγνώστη αυτή η τριμερής διάρθρωση του έργου;
Η τριμερής αυτή διάρθρωση, κείμενο, περίληψη, σχόλια, σε κάθε ραψωδία συμβάλει στην πληρέστερη παρουσίαση και κατανόηση του αξεπέραστου έργου του Ομήρου.
Υπάρχουν κάποια στοιχεία στην Οδύσσεια που σας συγκινούν ιδιαίτερα;
Στους πρώτους-πρώτους στίχους της Οδύσσειας, ο ποιητής ζητά από τη Μούσα να τραγουδήσει για τον Οδυσσέα τον πολύτροπο, που τόσα έμαθε για τις πόλεις και τις σκέψεις των ανθρώπων. Εδώ είναι φανερή η φιλοσοφική και γνωσιολογική ανάγκη του Ομήρου να μάθει τι γίνεται στον κόσμο, να έχει γνώση και να μάθει το αντικείμενο αυτής της γνώσης, αλλά και την πηγή της γνώσης και τις δυνατότητές της. Πρωταγωνιστής, ο άνδρας που στην αναγκαστική του περιπλάνηση σ` όλον τον κόσμο, τιμωρημένος να μην φτάσει στην Ιθάκη, μαθαίνει μέσα από τις μαρτυρικές περιπλανήσεις του, γνωρίζει -σπουδάζει τις πόλεις κράτη αλλά και τα επιτεύγματα των ξένων πολιτισμών.
Τι προεξάρχει στην Οδύσσεια, ώστε να γίνεται άμεσα αντιληπτό στους αναγνώστες;
Φανερή στην Οδύσσεια του Ομήρου είναι η αγάπη του ελληνικού πολιτισμού για την αλήθεια και τη γνώση. Αυτή η ανάγκη δείχνει τη συνάφεια και την αλληλεπίδραση των πολιτισμών της εποχής εκείνης. Την ανάγκη αυτή την κάλυπτε εν μέρει το Μαντείο των Δελφών και αργότερα οι φιλόσοφοι με την πολυμάθειά τους, κυρίως ο Αριστοτέλης αλλά και πολλοί άλλοι.
Ο Αριστοτέλης, μια που τον αναφέρατε, είχε γράψει για την Οδύσσεια στην Ποιητική του, αν δεν κάνω λάθος.
Ο Αριστοτέλης αναφέρει στην Ποιητική, 1455b.
της γαρ Οδυσσείας ου μακρός ο λόγος εστίν, αποδημούντος τινός έτη πολλά και παραφυλαττομένου υπό του Ποσειδώνος και μόνου όντος, έτι δε των οίκοι ούτως εχόντων ώστε τα χρήματα υπό μνηστήρων αναλίσκεσθαι και τον υιόν επιβουλεύεσθαι, αυτός δε αφικνείται χειμασθής, και αναγνωρίσας τινάς επιθέμενος αυτός μεν εσώθη τους δ`εχθρούς διέφθειρε. το μεν ουν ίδιον τούτο, τα δ` άλλα επεισόδια.
Ερμηνευτική, αναλυτική μετάφραση: Ο λόγος της Οδύσσειας δεν είναι μακρύς. Για πολλά χρόνια κάποιος (ο Οδυσσέας) δεν καταφέρνει να φτάσει στην χώρα του γιατί τον έχει τιμωρήσει ο Ποσειδώνας που τον ελέγχει συνεχώς. Ο Οδυσσέας παλεύει μόνος ενώ στο παλάτι του πλήθος μνηστήρων σπαταλούν την περιουσία του και επιβουλεύονται τον γιο του Τηλέμαχο. Χειμαζόμενος ο Οδυσσέας, φτάνει επιτέλους στην Ιθάκη και αναγνωρίζεται από κάποιους. Επιτέθηκε και σκότωσε τους εχθρούς του ενώ ο ίδιος σώθηκε. Αυτό είναι το ίδιον (η ουσία, ο πυρήνας) της Οδύσσειας ενώ όλα τα άλλα είναι επεισόδια.
Η νοσταλγία για την Ιθάκη είναι, κατά γενική ομολογία, ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία στην Οδύσσεια. Ποια είναι η γνώμη σας;
Η νοσταλγία είναι εμφανέστατη σ` όλο το έργο. Στην αρχή της α’ ραψωδίας, ο ποιητής αναφέρεται στην πολυπόθητη μέρα της επιστροφής, ημέρα του νόστου, ημέρα της παλιννόστησης (νόστιμον ήμαρ). Ο Οδυσσέας έχει ριζωμένη μέσα του τη σκέψη: Μοναδική μου πεθυμιά να δω καπνό να βγαίνει, από την Ιθάκη και ας πεθάνω έπειτα (α’ 58). Καπνός, φωτιά, ζωή, πολιτισμός. Η φωτιά είναι το δώρο ζωής του Προμηθέα στους ανθρώπους. Ο Οδυσσέας, με μια αρχετυπική αναφορά στον καπνὸν ἀποθρῴσκοντα, λέει: Να δω τα τζάκια να καπνίζουν, να νιώσω ότι η Ιθάκη ζει, κι ας πεθάνω.
Συμφωνείτε με όσους θεωρούν την Οδύσσεια την πρώτη λογοτεχνική συνιστώσα για τη διαμόρφωση του κόσμου; Και πόσο επιδραστική είναι;
Η Οδύσσεια του Ομήρου έχει 12.110 στίχους και είναι από τα πλέον διαβασμένα κείμενα, με τεράστια επίδραση στη λογοτεχνία, στην ποίηση, στην τέχνη, στην κοινωνία, στην ψυχολογία, στην αυτογνωσία. Η Οδύσσεια διδασκόταν από τον Αριστοτέλη στο Λύκειον.
Αφιέρωμα του BBC τοποθετεί στην πρώτη θέση των κειμένων που διαμόρφωσαν τον κόσμο την Οδύσσεια του Ομήρου. Το ηρωικό έπος του Ομήρου κατέχει την πρώτη θέση στη λίστα του BBC με τα δέκα κορυφαία έργα που επηρέασαν σημαντικά τους αναγνώστες τους και οριοθέτησαν την χωροταξία του κόσμου. Τη διαλογή και κατάταξη των έργων επιμελήθηκαν συγγραφείς, κριτικοί και ακαδημαϊκοί.
Υπάρχουν στην Οδύσσεια αναφορές σε δημοκρατικά ήθη ή έστω ψήγματα δημοκρατίας;
Ενυπάρχει η Δημοκρατία, στο λίκνο της, αφού προκειμένου ν` αποφασίσουν οι θεοί για την τύχη του Οδυσσέα πραγματοποιούν γενική συνέλευση. Δεν μένουν στην παντοδυναμία του αρχηγού Δία ούτε στην επιμονή του μέγιστου θεού Ποσειδώνα. Η Αθηνά κομίζει δημοκρατικές διαδικασίες στον Όλυμπο. Αλλά και στα ανθρώπινα: Στην α’ ραψωδία ο Τηλέμαχος ζητά γενική συνέλευση των κατοίκων της Ιθάκης για να μάθουν όλοι για την συμπεριφορά των Μνηστήρων και ν` αποφασίσουν τι θα γίνει. Η Δημοκρατία κτίζει τα θεμέλια στο έδαφος του μύθου, του θρύλου και των κειμένων.
Ποια γεγονότα και ποια πρόσωπα ξεχωρίζουν, κατά τη γνώμη σας, στην Οδύσσεια του Ομήρου;
Κορυφαίο γεγονός είναι η δεκαετής περιπλάνηση του πολύτροπου Οδυσσέα μετά τον Τρωικό Πόλεμο. Στα πρόσωπα πρωταγωνιστούν η θεά Αθηνά, η πιστή σύζυγος Πηνελόπη, που περίμενε στωικά και υπομονετικά τον Οδυσσέα, και ο γιος τους Τηλέμαχος, Τα πρόσωπα αυτά έχουν χαραχθεί βαθιά στην πολιτιστική και κοινωνική συνείδηση του κόσμου. Το ιδανικό περίγραμμα μιας οικογένειας. Η οικογένεια προεξάρχει στον τρόπο ζωής των ανθρώπων, ο τρόπος ζωής γεννά τον πολιτισμό, αφού πολιτισμός είναι αυτό ακριβώς: ο τρόπος ζωής των ανθρώπων.
Ακούστε την πρώτη ραψωδία
BookSitting 