Ο καθηγητής Φιλοσοφίας και συγγραφέας Θεοφάνης Τάσης συζητά με την Αλεξία Καλογεροπούλου στο Σαλόνι του BookSitting, με αφορμή το βιβλίο του «Ψηφιακός Ανθρωπισμός» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρμός.
Συνέντευξη στην Αλεξία Καλογεροπούλου
alexia.kalogeropoulou@gmail.com
Ο Θεοφάνης Τάσης γεννήθηκε το 1976 στο Μόναχο όπου και μεγάλωσε. Σπούδασε Φυσική στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και έλαβε το διδακτορικό του στην Φιλοσοφία με άριστα μετ’ επαίνου στο Freie Universitat Berlin. Διδάσκει Σύγχρονη Πρακτική Φιλοσοφία στο Alpen-Adria Universitat στην Αυστρία και είναι μέλος της Ανθρωπιστικής Ακαδημίας του Βερολίνου. Είναι επισκέπτης καθηγητής στο Universitat St. Gallen στην Ελβετία και μέλος της Ανθρωπιστικής Ακαδημίας του Βερολίνου. Διετέλεσε Stanley J. Seeger Fellow στο Πανεπιστήμιο του Princeton, Marie Curie Fellow στο Universita Saint-Louis στις Βρυξέλλες και Erasmus Fellow στο Freie Universitat Berlin. Έχει διδάξει σε πανεπιστήμια στην Ελλάδα, στην Αυστρία και στην Γερμανία.
Η έρευνά του αφορά την σχέση πολιτικής, ηθικής και ψηφιακής τεχνολογίας με επίκεντρο τις έννοιες εικόνα, θνητότητα και τέχνη του βίου. Τα έργα του Πολιτικές του Βίου: Η Ειρωνεία (Εκδόσεις Ευρασία, 2012) και Καστοριάδης: Μια φιλοσοφία της αυτονομίας (Εκδόσεις Ευρασία, 2007) έχουν βραβευθεί με το Καυταντζόγλειο βραβείο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στα ελληνικά κυκλοφορούν ακόμη τα έργα του: Πολιτικές του Βίου ΙΙ: Η επιμέλεια εαυτού στην εικονιστική κοινωνία (Εκδόσεις Αρμός), Φάρμακον (Εκδόσεις Ευρασία) και οι ποιητικές συλλογές Φυσιολογικά ευρήματα (Εκδόσεις Κέδρος) και Απογεύματα στον καπιταλισμό (Εκδόσεις Τυπωθήτω). Το μεταφραστικό του έργο περιλαμβάνει βιβλία των Martin Heidegger, John Stewart Mill, Αλέξανδρου Νεχαμά και Roberto Mangabeira Unger.
Κύριε Τάση, σας καλωσορίζουμε στο Σαλόνι του BookSitting και σας ευχαριστούμε για τη συνέντευξη που μας παραχωρείτε. Ξεκινώντας, θα ήθελα να σας ρωτήσω αν όταν γράφατε το βιβλίο Ψηφιακός Ανθρωπισμός, που κυκλοφόρησε το 2019 από τις εκδόσεις Αρμός, μπορούσατε να φανταστείτε ότι έναν χρόνο αργότερα, με αφορμή την πανδημία, η ψηφιακή μεταστροφή του κόσμου θα ήταν τόσο γενικευμένη και τόσο γρήγορα αναπτυσσόμενη.
Όταν εισήγαγα τον όρο εικονιστική κοινωνία στον πρώτο τόμο των Πολιτικών του Βίου που κυκλοφόρησε το 2012 πίστευα μεν ότι η κοινωνία θα εξεικονίζονταν ταχύτατα, αλλά δεν μπορούσα να φανταστώ έναν καταλύτη, όπως η πανδημία, ο οποίος θα επιτάχυνε την διαδικασία με τέτοιο τρόπο. Επιπλέον, η εξεικόνιση πλέον διευρύνεται και εμβαθύνει στην κατεύθυνση που περιέγραφα στα επόμενα έργα μου, όπως φαίνεται από την ανακοίνωση του metaverse από τον Zuckerberg, το οποίο δεν συνιστά παρά το επόμενο στάδιο στην εξέλιξη της εικονιστικής κοινωνίας.
Στο βιβλίο σας αναφέρεστε συχνά στην εικονιστική κοινωνία. Θα μπορούσατε να μας πείτε δυο λόγια γι΄αυτήν και σε ποιο βαθμό μπορεί να επιδράσει αρνητικά στη ζωή και στο μέλλον του ανθρώπου;
Με τον όρο εικονιστική κοινωνία περιγράφω την παρούσα μορφή της νεωτερικότητας, η οποία έχει ως κεντρικό γνώρισμα την κυριαρχία της εικόνας σε όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες και την βαθμιαία εξεικόνιση του βίου. Η εικονιστική κοινωνία χαρακτηρίζεται από την ανάδυση ενός καινοφανούς τρόπου παραγωγής και διακίνησης εικόνων, μέσω της ψηφιοποίησης, ο οποίος τείνει στην εξαΰλωση των αγαθών (π.χ. εξουσία, πλούτος, πληροφορία) και των σχέσεων (διαπροσωπικών, οικονομικών και πολιτικών), η αρχιτεκτονική, το περιεχόμενο και η εγγύτητα των οποίων προσδιορίζονται ολοένα περισσότερο από αλγορίθμους. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες εξεικονίζονται και η πραγματικότητα γίνεται υβριδική, δηλαδή ταυτόχρονα φυσική και ψηφιακή. Αυτό σημαίνει ότι η εικονιστική πραγματικότητα θα είναι επαυξημένη (augmentedreality), εικονική (virtualreality) και συγχρόνως θα περιλαμβάνει ολογράμματα και άβαταρ.
Πόσο έχει αλλάξει τη ζωή μας ο ψηφιακός καταιγισμός, ιδίως των τελευταίων ετών; Είναι προς όφελος του ανθρώπου;
Η καθημερινότητα των περισσοτέρων ανθρώπων έχει μετασχηματιστεί ριζικά. Πιστεύω κυρίως προς το καλύτερο παρά το γεγονός ότι στο έργο μου εστιάζω στους κινδύνους και τις αρνητικές συνέπειες της ψηφιοποίησης, όπως η ξένωση στην ψηφιακή εικόνα εαυτού, ιδίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η βαθμιαία εκχώρηση της ελευθερίας επιλογής σε αλγορίθμους, μια ενδεχόμενη αυτονόμηση της τεχνητής νοημοσύνης, η ψηφιακή διάβρωση των θεμελίων της δημοκρατίας και η ανάγκη διερεύνησης, αλλά επίσης υπεράσπισης της ανθρωπινότητας.
Σήμερα γίνεται ευρέως λόγος περί ψηφιακού γραμματισμού. Σκεφτόμουν ότι ίσως ο ψηφιακός γραμματισμός θα έπρεπε να συνδιδάσκεται, ως επιθυμητή νέα δεξιότητα, με τον ψηφιακό ανθρωπισμό. Ποια είναι η γνώμη σας;
Ο ψηφιακός γραμματισμός αποτελεί μέρος του ψηφιακού ανθρωπισμού, τον οποίο αντιλαμβάνομαι ως πρόταγμα αυτογνωσίας που διερευνά τι συνιστά την ανθρωπινότητα, υπερασπιζόμενος μια σχετική ή, ίσως και, την ύστατη αυτονομία του ανθρώπου τόσο έναντι τον αλγορίθμων, της ψηφιακής εικόνας εαυτού όσο και έναντι της ανθρώπινης αναβάθμισης μέσω της τεχνικής.
Ο ψηφιακός ανθρωπισμός παρέχει πολύτιμα εφόδια αντίστασης σε μια πιθανή εξέλιξη της εικονιστικής κοινωνίας σε εικονοκρατία λειτουργώντας, μέχρι ενός σημείου, χειραφετητικά κυρίως με τους ακόλουθους τρεις τρόπους: Πρώτον, ενδυναμώνοντας την αυτογνωσία και την επιμέλεια εαυτού του εικονιστικού υποκειμένου, όπως επίσης την διερώτηση της σχέσης μεταξύ φυσικής και ψηφιακής πραγματικότητας. Δεύτερον, συμβάλλοντας στο πλαίσιο της επιμέλειας εαυτού σε μια πνευματική αυτοάμυνα των πολιτών έναντι της χειραγώγησης του θυμικού τους, με βάση την διαύγαση των παθών και στόχο την νηφάλια διαχείρισή τους. Τρίτον, αμφισβητώντας τις νέες ψηφιακές σχέσεις εξουσίας ιδίως μεταξύ ανθρώπων και αλγορίθμων με βλέψη την διαφύλαξη και την εμβάθυνση της ανθρωπινότητάς μας. Τέλος, ο ψηφιακός ανθρωπισμός απορρίπτοντας την ριζική ανθρώπινη αναβάθμιση υπερασπίζεται την ανθρωπινότητα και την συνέχεια της ανθρωπότητας στην παρούσα μορφή τους.
Κρύβεται στην ψηφιακή μεταστροφή μια ψευδαίσθηση υπερανθρώπου; Είμαστε μπροστά σε ένα υβριδικό μοντέλο ανθρώπου, ένα «αναβαθμισμένο ανθρώπινο είδος που θα υπερβεί τους βιολογικούς περιορισμούς του κατακτώντας ακόμα και την αθανασία», όπως γράφετε στο βιβλίο σας;
Δεν κρύβεται, αλλά αντιθέτως προάγεται μια αντίληψη τεχνικής αναβάθμισης του ανθρώπου.Ο υπερανθρωπισμός, ένα σύνθετο ανομοιογενές ρεύμα μεταξύ φιλοσοφικής ανθρωπολογίας, φιλοσοφίας του νου και φιλοσοφίας της τεχνικής, προασπίζει την ριζική ανθρώπινη αναβάθμιση συνενώνοντας ποικίλες προβληματικές από ετερόκλητα πεδία όπως την ιατρική, τις κοινωνικές επιστήμες, την φυσική, την γνωστική επιστήμη, την νευροτεχνολογία, την επιστήμη των υπολογιστών, την μοριακή βιολογία, την ρομποτική, την νανοτεχνολογία και την έρευνα για την τεχνητή νοημοσύνη.
Με τον όρο ανθρώπινη αναβάθμιση εννοείται εδώ κάθε παρέμβαση με σκοπό την βελτίωση του ανθρώπου ή των λειτουργιών του σε έναν βαθμό μεγαλύτερο απ’ ό,τι είναι αναγκαίο για την διατήρηση ή την αποκατάσταση της υγείας. Ως υβριδικό κίνημα που ασπάζεται μια μεγάλη αφήγηση για την τεχνική λύτρωση του ανθρώπου, μια ιστορικοφιλοσοφική αφήγηση βασισμένη σ’ ένα εκλεκτικιστικό μίγμα συχνά ψευδοεπιστημονικών θέσεων ή προς το παρόν αναπόδεικτων ή εξαιρετικά αμφιλεγόμενων επιστημονικών θεωριών, ο υπερανθρωπισμός, ο οποίος αποβλέπει στην αύξηση των υπαρχόντων ανθρωπίνων ικανοτήτων όπως ακόμη στην δημιουργία νέων, ορίζεται δύσκολα καθώς περιέχει επιπλέον μια ισχυρή θρησκευτική διάσταση, αλλά επίσης πρακτικές, δηλαδή πολιτικές, κοινωνικές και ηθικές, βλέψεις. Ο υπερανθρωπισμός στοχεύει στην απελευθέρωση του ανθρώπου από τους βιολογικούς περιορισμούς μέσω της σωματικής, διανοητικής, συναισθηματικής και ηθικής του αναβάθμισης χάρη στην τεχνική. Πρεσβεύει ότι η βιολογική εξέλιξη είναι ατελής, δίχως κατεύθυνση, και ως εκ τούτου θα πρέπει να την αναλάβουμε οι ίδιοι.Υιοθετώντας στοιχεία όπως τον ορθό λόγο, την αυτογνωσία, την επιμέλεια εαυτού και την αυτονομία τόσο από τον ανθρωπισμό όσο επίσης από τον Διαφωτισμό ο υπερανθρωπισμός τα μεθερμηνεύει σε μια υπό μια έννοια νεοδαρβινική οπτική με αναφορά το ιδεώδες της δημιουργίας ενός νέου ανθρώπινου είδους.
Κλείνοντας τη συνέντευξή μας, ετοιμάζετε κάτι νέο; Ένα καινούργιο βιβλίο ίσως;
Μπορώ να μοιραστώ με χαρά μαζί σας ότι το νέο μου βιβλίο με τίτλο Φιλοσοφία της Ανθρώπινης Αναβάθμισης θα κυκλοφορήσει τέλη Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Αρμός. Τα ερωτήματα που πραγματεύεται είναι τα εξής: Αν η διακαής επιθυμία του ανθρώπου είναι η αθανασία, τότε πρέπει να προσπαθήσει να την πραγματώσει ώστε επιπλέον να επιλύσει ίσως τα παγκόσμια προβλήματα και αξιοποιώντας στο έπακρο τις δυνατότητές του να εκπληρώσει το πεπρωμένο του; Μήπως αν δεν την πετύχει θα αφανιστεί ή θα χάσει την περίοπτη θέση του στον πλανήτη κατά την επιταχυνόμενη ανάπτυξη της τεχνοεπιστήμης, η οποία μοιάζει να έχει αυτονομηθεί; Άραγε προκειμένου να υπερασπιστεί την πρωτοκαθεδρία του έναντι της τεχνητής νοημοσύνης ο άνθρωπος έχει καθήκον ν’ αναβαθμιστεί σωματικά, διανοητικά και ηθικά εξελισσόμενος ενδεχομένως σ’ έναν κυβερνοοργανισμό;
Το βιβλίο αποτελεί το πρώτο έργο στα ελληνικά για την φιλοσοφία της ανθρώπινης αναβάθμισης. Συνιστά μια πολυεπίπεδη εισαγωγή σ’ αυτήν, στο πλαίσιο του υπερανθρωπισμού και του τεχνικού μετανθρωπισμού, δυο σύνθετων ανομοιογενών ρευμάτων μεταξύ φιλοσοφικής ανθρωπολογίας, φιλοσοφίας της τεχνικής και φιλοσοφίας του νου. Συζητώντας τις ομοιότητες και τις διαφορές τους, δείχνει πώς προασπίζουν την ριζική αναβάθμιση του ανθρώπου συνενώνοντας ποικίλες προβληματικές από ετερόκλητα πεδία όπως την ιατρική, τις κοινωνικές επιστήμες, την φυσική, την γνωσιακή επιστήμη, την νευροτεχνολογία, την επιστήμη των υπολογιστών, την μοριακή βιολογία, την νανοτεχνολογία και την έρευνα για την τεχνητή νοημοσύνη. Το βιβλίο εντοπίζει τις απαρχές του υπερανθρωπισμού και του τεχνικού μετανθρωπισμού για να παρουσιάσει την εξέλιξή τους επισημαίνοντας τόσο τις θεωρητικές πηγές τους, όσο επίσης τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες οι οποίες συνεισέφεραν στην διάδοσή τους. Διαυγάζει τα είδη και τις μορφές της ριζικής ανθρώπινης αναβάθμισης που προάγουν με βάση την επιστημονικότητά τους, αλλά κυρίως ως προς τις ηθικές και πολιτικές συνέπειές τους ασκώντας κριτική στα επιχειρήματα των κυριότερων εκπροσώπων τους. Απορρίπτοντας τον υπερανθρωπισμό και τον τεχνικό μετανθρωπισμό ως αντιανθρωπιστικές ιδεολογίες το βιβλίο σκιαγραφεί μια φιλοσοφία της ανθρώπινης αναβάθμισης υπό το πρίσμα ενός ψηφιακού ανθρωπισμού με σκοπό την διαφύλαξη της ανθρωπινότητας και της συνέχειας της ανθρωπότητας στην παρούσα μορφή τους.
Η κεντρική (πρώτη) φωτογραφία της συνέντευξης είναι από ομιλία του Θεοφάνη Τάση στο blod.gr
BookSitting 