Η Κατερίνα Δασκαλάκη στο Σαλόνι του BookSitting

Η συγγραφέας και μεταφράστρια Κατερίνα Δασκαλάκη συζητά με την Αλεξία Καλογεροπούλου στο Σαλόνι του BookSitting, με αφορμή το βιβλίο της «Άληστος μνήμη» που κυκλοφόρησε το 2020 από τις εκδόσεις Κέρκυρα – Economia Publishing.

---

Συνέντευξη στην Αλεξία Καλογεροπούλου
alexia.kalogeropoulou@gmail.com

---

Η Κατερίνα Δασκαλάκη γεννήθηκε στην Αθήνα τον Μάρτιο του 1944. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και παρακολούθησε σεμινάρια δημοσιογραφίας στο Παρίσι. Από πολύ νεαρή ηλικία και για πολλά χρόνια εργάστηκε στον περιοδικό και τον ημερήσιο Τύπο, όπου κατέλαβε επιτελικές θέσεις, όπως επίσης και στο ραδιόφωνο. Έχει τιμηθεί με το βραβείο «Χρυσή Πέννα» του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας, με το Βραβείο του Ιδρύματος Μπότση, καθώς και με το λογοτεχνικό Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών-Ίδρυμα Πέτρου Χάρη. Έχει διδάξει στο τμήμα ΜΜΕ του Παντείου Πανεπιστημίου, και διετέλεσε επίσης ευρωβουλευτής και πρέσβυς, επικεφαλής της Μόνιμης Αντιπροσωπείας της Ελλάδας στην UNESCO. Έχει δημοσιεύσει πολλά βιβλία λογοτεχνίας, έναν τόμο με δημοσιογραφικά κείμενα και έχει μεταφράσει λογοτεχνία, ιστορία και φιλοσοφία από τα γαλλικά και τα ιταλικά, ανάμεσά τους μείζονα συγγράμματα του Κώστα Αξελού, ιστορικές βιογραφίες της Ελέν Καρέρ ντ’ Ενκώς, Κούντερα, Έννιο Κόντσινα, Σαντάλ Τομά. Η «Άληστος μνήμη», την οποία είχα τη χαρά να διαβάσω, είναι το πιο πρόσφατο βιβλίο της, με αφορμή το οποίο μας παραχώρησε τη συνέντευξη που ακολουθεί.

Κυρία Δασκαλάκη, επιτρέψτε μου να σας καλωσορίσω, καταρχάς, στο Σαλόνι του BookSitting και να σας ευχαριστήσω, προκαταβολικά, γι’ αυτή τη συνέντευξη με αφορμή το βιβλίο σας, «Άληστος μνήμη», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέρκυρα – Economia Publishing. Πείτε μας δυο λόγια γι΄αυτό. Πώς προέκυψε η συγγραφή του και τι πραγματεύεται;

Μάλλον εγώ πρέπει να ευχαριστήσω για την ευκαιρία που μου δίνετε να πω δυο λόγια για το βιβλίο μου και για το πώς «προέκυψε». Τα βιβλία προκύπτουν, πιστεύω, έπειτα από μακροχρόνιες και βουβές διεργασίες στην ψυχή και τον νου αυτών που τα γράφουν, απλώς σε κάποια στιγμή χρειάζεται ένα έναυσμα, μια αφορμή. Εδώ την αφορμή την έδωσε – όπως το λέω, άλλωστε σαφώς – η κηδεία μιας γυναίκας που την γνώριζα πολλά χρόνια και που εκτιμούσα την αφοσίωσή της στη δουλειά της, τη διακριτικότητά της, την εχεμύθεια της και την εξαιρετική, αστική (ας μη φοβόμαστε τις λέξεις) ευγένειά της. Ήταν η επί πάρα πολλά χρόνια προσωπική γραμματεύς του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Πολλές σκέψεις με κατέκλυσαν στη διάρκεια εκείνης της κηδείας, που ήταν πολύ σεμνή, χωρίς ομιλίες και εξάρσεις, αλλά στην οποία ήταν παρούσα μια ολόκληρη κοινωνία ενός περασμένου καιρού. Από τις σκέψεις και τα συναισθήματα εκείνα, τα οποία ένιωσα την ανάγκη να καταγράψω μόλις επέστρεψα στο σπίτι μου, γεννήθηκε αυτό το βιβλίο, το οποίο αποτελεί ενός είδους αναδρομή στο παρελθόν, χωρίς λύπη και χωρίς νοσταλγία, αν θέλετε, αλλά και χωρίς συγκατάβαση ως προς το παρόν.

Στο βιβλίο σας αναφέρεστε σε μια μακρά περίοδο της πολιτικής και κοινωνικής ζωής της μεταπολεμικής Ελλάδας. Ποια θα ξεχωρίζατε ως καλύτερη και ποια ως χειρότερη (ή πιο δύσκολη) και για ποιους λόγους;

Ναι, όντως, αναφέρομαι σε μια μακρά περίοδο της σύγχρονης πορείας του τόπου: σε εκείνη που ακολούθησε τον Πόλεμο, στη δική μου λίγο-πολύ, καθώς ανήκω στην πρώτη μεταπολεμική γενιά. Γεννήθηκα λίγους μήνες πριν από το τέλος της Κατοχής (τον Μάρτιο 1944), μια εποχή την οποία δεν θυμάμαι, όπως δεν θυμάμαι και τον πόλεμο, αλλά – όπως όλοι της γενιάς μου – έχω άμεσες τις σχετικές διηγήσεις από πρώτο χέρι εκείνων, των γονιών μας, που έζησαν τα γεγονότα. Και, φυσικά, αναφέρομαι και στα δικά μου βιώματα στα χρόνια που ακολούθησαν. Τώρα, ποια εποχή ήταν καλύτερη ή χειρότερη; Το ερώτημα δεν είναι άσπρο/μαύρο. Είναι πολύ δύσκολο να αντιμετωπίζει κανείς μανιχαϊστικά την ιστορία, θα μπορούσα ωστόσο να πω ότι καταστροφική και βλακωδέστατη, με βαρύτατες αρνητικές επιπτώσεις που τις πληρώνουμε ακόμη, ήταν η εποχή της δικτατορίας. Δική της κληρονομιά είναι ενός είδους εθνικο-λαϊκισμός (που πάει χέρι χέρι με τον λαϊκισμό που επικρατεί στον ιδεολογικό της αντίποδα), όπως δική της κληρονομιά είναι και κάποιες πληγές που ξανάνοιξαν.

Καλύτερη εποχή; Θα υπερασπιστώ την τόσο συκοφαντημένη Μεταπολίτευση. Είναι της μόδας να την κατηγορούμε και κυρίως να της προσάπτουμε τα εθνικά μας ελαττώματα. Ωστόσο, στη Μεταπολίτευση η Ελλάδα έζησε μιαν άνθηση που ουδέποτε πριν είχε γνωρίσει. Στερέωσε το δημοκρατικό της πολίτευμα, δημιούργησε ισχυρούς συμμάχους με την ένταξη στην ΕΟΚ τότε και στην Ευρωπαϊκή Ένωση αργότερα, κι αυτά χάρις στο πείσμα και την διορατικότητα του Κωνσταντίνου Καραμανλή, που έδωσε μια καινούργια «μεγάλη ιδέα» στον τόπο, αλλά και σε μια ευρύτερη συναίνεση, πέρα από κάποια ευκαιριακά μικροπολιτικά συνθήματα. Να μη μιλήσουμε και για τους πακτωλούς χρημάτων που έρευσαν στον τόπο υπό την μορφή επιδοτήσεων και λοιπά (κι αυτό παρόλα τα λάθη και τις παραλήψεις που σημειώθηκαν ως προς την αξιοποίησή τους). Η επιμονή του Σημίτη αργότερα μας έβαλε στην ευρωζώνη. Κι όσο δύσκολο κι αν ήταν αυτό, όσα ανεύθυνα κι αν λένε διάφοροι, σκεφθείτε τι θα γινόταν σήμερα αν η χώρα δεν διέθετε ένα νόμισμα σταθερό, αν δεν ήταν μέσα στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα και το ευρωπαϊκό νομισματικό σύστημα. Με την πανδημία από τη μια και με τους Τούρκους από την άλλη. Κι εδώ το ερώτημα δεν είναι πάντα το μεμψίμοιρο ως προς το «τι παραπάνω θα μπορούσε να κάνει η Ευρώπη», είναι «τι θα γινόταν αν δεν λειτουργούσαμε μέσα στην Ευρώπη».

Στη χώρα μας ο Εμφύλιος φαίνεται να μην τελείωσε ποτέ. Ο διχασμός είναι μια πολύχρονη και σταθερή κατάσταση, αφού πριν τους Αριστερούς και Δεξιούς υπήρχαν οι Βενιζελικοί και οι Αντιβενιζελικοί και πριν από αυτούς οι Αγγλόφιλοι, οι Γαλλόφιλοι και οι Ρωσόφιλοι. Γιατί έχουμε την τάση να χωριζόμαστε σε «στρατόπεδα» με τόσο μένος; Συμφωνείτε με την άποψη ότι όλοι συμπεριφέρονται με τον ίδιο τρόπο όταν αναλάβουν την εξουσία; Ποια είναι η δική σας γνώμη, δεδομένης της ενασχόλησής σας με την πολιτική;

Για να είμαι ειλικρινής, δεκαετίες ψάχνω την απάντηση και δεν την βρίσκω. Μπορεί να το έχει το αίμα μας. Ας θυμηθούμε ότι η Επανάσταση του 1821 κινδύνευσε από τον εμφύλιο που ακολούθησε, ότι Έλληνες φυλάκισαν τον Κολοκοτρώνη. Για να μην πάμε πιο πίσω και στο Βυζάντιο και στην Αρχαιότητα. Βρίθουν τα σχετικά ιστορικά παραδείγματα. Τώρα, για να μιλήσουμε λίγο πιο λογικά, μήπως κάτι πρέπει να γίνει στην παιδεία; Μήπως κάποια πράγματα πρέπει να τα αντιμετωπίσουμε πιο ουσιαστικά; Δεν συμφωνώ με την άποψη ότι «όλοι» συμπεριφέρονται με τον ίδιο τρόπο, καθόλου. Και πιστεύω ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο λαϊκίστικο και πιο επικίνδυνο από την άποψη ότι «όλοι» είναι «το ίδιο». Όχι, δεν είναι όλοι το ίδιο. Ούτε οι πολιτικοί ούτε οι δημοσιογράφοι, επειδή αυτές τις δύο κυρίως κατηγορίες συνοδεύει η μομφή. Ο Καραμανλής στην Μεταπολίτευση νομιμοποίησε το ΚΚΕ και πολύ καλά έκανε, ενώ τον καιρό της πάλαι ποτέ ΕΡΕ (μιλάμε με τις στάχτες του Εμφυλίου να καπνίζουν ακόμη) απαγόρευσε τις εκτελέσεις και αποφυλάκισε εκατοντάδες αριστερών κρατουμένων, όσο κι αν δεν μπορεί κανείς να μιλήσει για ιδανικές δημοκρατικές συνθήκες τότε.

Ο Ανδρέας Παπανδρέου, πάλι, με τον δικό του τρόπο προσπάθησε πραγματικά να βάλει ένα τέλος στο εμφυλιοπολεμικό κλίμα και το πέτυχε ως ένα βαθμό. Από την άλλη πάλι, δύο από τους ιστορικούς ηγέτες και αγωνιστές της Αριστεράς, ο Χαρίλαος Φλωράκης και ο Λεωνίδας Κύρκος συνέπραξαν με σοβαρότητα και αίσθηση πατριωτικής ευθύνης με τους ιδεολογικούς τους αντιπάλους, όταν οι συνθήκες του τόπου το απαιτούσαν. Ούτε θυμάμαι ποτέ στη Βουλή την κ. Αλέκα Παπαρήγα ή την κ. Μαρία Δαμανάκη και άλλους να ρίχνουν εμφυλιοπολεμικά και διχαστικά συνθήματα. Άλλο υποστηρίζω τις θέσεις μου κι άλλο βγάζω τον κόσμο στους δρόμους για να υποστηρίξω έναν κατά συρροή τρομοκράτη δολοφόνο ή βγαίνω στα ραδιόφωνα να πω (είναι η χαριτωμένη περίπτωση του κ. Δρίτσα) ότι οι δολοφονίες δεν ενοχλούν όταν δολοφονούνται δεξιοί! Εκεί καταντήσαμε. Είναι αυτό πολιτικός λόγος τον εικοστό πρώτο αιώνα; Ξέρετε καμιά άλλη πολιτισμένη χώρα που να ανέχεται τέτοια πράγματα;

Είναι τελικά η εξουσία το πρόβλημα; Ή, έστω, ο τρόπος που ασκείται;

Γιατί να είναι η εξουσία το πρόβλημα σε μια δημοκρατική πολιτεία που έχει νόμους και κανόνες; Το ζήτημα είναι πόσο σεβόμαστε τους νόμους και τους κανόνες. Στην εξουσία και εκτός εξουσίας. Από τα πιο μικρά μέχρι τα πιο μεγάλα. Ή μήπως δεν είναι κοινός τόπος στην Ελλάδα ότι οι νόμοι είναι για να τους παραβιάζουμε; Ας θυμηθούμε λιγάκι τον νόμο για το κάπνισμα. Το ζήτημα είναι ότι έχουμε τη νοοτροπία του πολίτη που στέκει «απέναντι» από το κράτος και δεν έχει συνειδητοποιήσει ότι είναι ο ίδιος αυτό το κράτος που με τη συμπεριφορά του απαξιώνει.

Θα μπορούσατε να μας πείτε περισσότερα για τις «αστικές ενοχές», στις οποίες αναφέρεστε στο βιβλίο σας;

Α, είναι και δεν είναι ένα αστείο με μερικούς φίλους μου. Όποιος έχει μια μικρή γνώση της Ιστορίας ξέρει ότι από την αστική τάξη ξεκίνησαν συνήθως και οι μεγάλες ανατροπές και οι μεγάλες τομές τόσο στη σκέψη όσο και στην πολιτική (πάνε μαζί αυτά) αλλά και στη λογοτεχνία και την τέχνη συχνά. Μ’αυτό, εννοώ πολλούς καλλιεργημένους, ανοιχτόμυαλους και σημαντικούς ανθρώπους, γέννημα-θρέμμα της αστικής τάξης, που θεωρούν ότι έτσι προσεγγίζουν τον «λαό» (και η αστική τάξη στην Ελλάδα από τα σπλάχνα του λαού βγαίνει), ότι εξιλεώνονται για κάτι που δεν ξέρουν πολύ καλά τι είναι.

Τι σημαίνει να είσαι Έλληνας, διαχρονικά και σήμερα; Είναι κάτι ιδιαίτερο ή μια φαντασίωση που πυροδοτεί τον μισελληνισμό από τη μία και την καπήλευση του ελληνισμού από την άλλη;

Στο βιβλίο μου προσπαθώ να δώσω μιαν απάντηση, ή μάλλον προσπαθώ να θέσω το ερώτημα. Επειδή πιστεύω ότι αν θέσουμε το ερώτημα, σοβαρά, μπορεί να βρούμε και κάποια άκρη. Αυτό που λέω – και το γράφω στο βιβλίο – για μένα Έλληνας σημαίνει μια ορισμένη παιδεία, που πηγαίνει πολύ πίσω στον χρόνο, συνείδηση αρχαίων εννοιών, όπως «δημοκρατία», «πολίτης» και «πολιτισμός», μια γλώσσα που τη διατηρώ και τη σέβομαι χωρίς να στρέφω τα νώτα σε άλλες γλώσσες και παραδόσεις, ενός είδους «κοσμοπολιτισμό» ακριβώς (με την έννοια ότι οι Έλληνες υπήρξαν ανέκαθεν θαλασσοπόροι και ταξιδευτές) που πάει να πει και ένα άνοιγμα στον άλλον, τον ιδιαίτερο, τον αλλιώτικο, τον αλλογενή, τον αλλόθρησκο. Αλλά και μια θέληση να ξεπεράσω τα τραύματα του παρελθόντος και να δείξω στα παιδιά μου ότι υπάρχει και άλλος δρόμος πέρα από το εμφύλιο μίσος που καλλιεργείται συνειδητά – ιδίως τον τελευταίο καιρό – με προφανή πολιτικό καιροσκοπισμό.

Υπάρχει πνευματικότητα στην Ελλάδα σήμερα, αλλά και γενικότερα στον κόσμο; Υπάρχουν πνευματικοί άνθρωποι; Πώς θα ορίζατε τον πνευματικό άνθρωπο;

Και βέβαια υπάρχει, όπως υπάρχει και σε όλον τον κόσμο. Η εποχή μπορεί να έχει τα δικά της χαρακτηριστικά, μπορεί να μοιάζει ότι δεν χρειάζεται το πνεύμα, αλλά το πνεύμα υπάρχει. Οι πνευματικοί δημιουργοί και οι καλλιτέχνες εν γένει αγωνίζονται σε όλον τον κόσμο και κάνουν αισθητή την παρουσία τους. Ούτε οι Έλληνες υστερούν. Το ζήτημα είναι σε ποιο βαθμό αυτή η δημιουργία επηρεάζει την καθημερινότητά μας. Ο «πνευματικός άνθρωπος»… δεν ξέρω αν μπορεί να δώσει κανείς έναν ορισμό του. Πατάει σε μια παιδεία και σε μια παράδοση, έχει αρχές. Δεν είναι κατ’ ανάγκην δημιουργός, κατατρύχεται όμως από ερωτήματα, δεν του αρέσουν οι βολικές απαντήσεις και ξέρει μέσα του βαθιά ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει μόνον «επ’ άρτω». Με την έννοια αυτή, ο καθένας μπορεί να είναι «πνευματικός άνθρωπος», όπως και ο καθένας μπορεί να είναι αρνητής του πνεύματος.

Για πολλά χρόνια, απ’ όσο γνωρίζω, υπήρξατε σύντροφος του διακεκριμένου στοχαστή και φιλόσοφου Κώστα Αξελού. Σας επηρέασε η συμβίωση μαζί του; Και με ποιον τρόπο;

Κάθε άνθρωπος επηρεάζεται από τον σύντροφό του, πολύ περισσότερο όταν αυτός ο σύντροφος τυχαίνει να είναι πέρα από τα κοινά μέτρα. Και βέβαια με επηρέασε. Ο Κώστας Αξελός ήταν ένας βαθιά ελεύθερος άνθρωπος που άφηνε απολύτως ελεύθερο και τον άλλον, που ζούσε τη σκέψη του και σκεφτόταν τη ζωή του. Κατά τούτο ήταν και ένας βαθύτατα έντιμος άνθρωπος επειδή ουδέποτε παρεξέκλινε από τα πιστεύω και τις αρχές του, ουδέποτε υποτάχθηκε σε οποιαδήποτε «μόδα» για να γίνει αρεστός ή να αποκομίσει οφέλη. Η ζωή μαζί του ήταν μια αδιάκοπη διανοητική περιπέτεια, ένα καθημερινό άνοιγμα του μυαλού, αλλά ήταν και πολλά άλλα, γλυκά, καθημερινά πράγματα. Ο ίδιος ήταν ένας άνθρωπος που είχε πολλούς και πιστούς φίλους, ήταν πολύ χαριτωμένος, πολύ τρυφερός, με τεράστιο χιούμορ, είχε και μια γήινη πλευρά ελληνική, μεσογειακή, πολύ γοητευτική. Κάθε μέρα ζω μαζί του.

Έχετε καταγράψει μια μακρά πορεία στον χώρο της δημοσιογραφίας. Ήταν συνειδητή η απόφασή σας να γίνετε δημοσιογράφος; Διαφέρουν οι δημοσιογράφοι και η δημοσιογραφία του σήμερα σε σχέση με το παρελθόν; Και με ποιον τρόπο;

Ξέρετε, αυτά τα πολύ ηχηρά περί «ταλέντου», «παιδικού ονείρου» και λοιπά, τα ακούω λιγάκι βερεσέ. Ναι, υπάρχουν και εκείνοι που ονειρεύτηκαν να γίνουν δημοσιογράφοι, σίγουρα. Εμένα η δημοσιογραφία απλώς μου προέκυψε και στο βιβλίο γράφω το πώς και γιατί. Χρειάστηκε να δουλέψω από πολύ νωρίς και κατά σύμπτωση βρέθηκα να δουλεύω σε ένα οικονομικό περιοδικό. Αυτό ήταν. Τώρα, σε τι διαφέρουν οι τότε από τους νυν δημοσιογράφους… χρειάζεται λεπτομερής μελέτη για να απαντήσει κανείς. Θα έλεγα, πολύ πρόχειρα, ότι η βασική διαφορά (της οποίας όλα τα άλλα έπονται) είναι ότι παλιότερα είχαμε να κάνουμε και με επαγγελματίες εκδότες κι όχι μόνον με επιχειρηματίες που αγοράζουν και χειρίζονται τα ΜΜΕ. Με οτιδήποτε μπορεί αυτό να σημαίνει και θετικό και αρνητικό και στη μία και στην άλλη περίπτωση. Σήμερα μπορεί να πει κανείς ότι κατά μέσον όρο οι δημοσιογράφοι είναι πιο μορφωμένοι και γλωσσομαθείς από παλιά, αλλά δεν είμαι καθόλου βέβαιη ότι έχουν το ίδιο πάθος και την ίδια εμμονή που είχαμε παλιά με την «είδηση»: ας δώσουμε στο ουσιαστικό αυτό μια πλατύτερη έννοια. Μπορεί βέβαια αυτό να συμβαίνει επειδή ενδεχομένως τρέφουν και λιγότερες αυταπάτες.

Ποια είναι τα δεινά της εποχής που ζούμε;

Μα, όλα όσα είπαμε σε αυτά τα δεινά αναφέρονταν. Αλλιώς, πρέπει να κάνω μια μελέτη σε λίγες αράδες, δεν γίνεται. Από την άλλη, παλεύω να μην γίνω σαν τους περισσότερους ανθρώπους που όταν μεγαλώνουν βλέπουν μόνον αρνητικά στην εποχή που ανοίγεται μπροστά τους. Είναι μια δύσκολη εποχή, όλοι το βλέπουμε. Η «παγκοσμιοποίηση» σημαίνει κάποια πράγματα και θετικά και αρνητικά. Μια επιδημία π.χ. παγκοσμιοποιείται αστραπιαία, αλλά και η γνώση επίσης. Η Γη υποφέρει από υπερπληθυσμό και άγρια εκμετάλλευση από μέρους του γένους των ανθρώπων και εκδικείται, αλλά από την άλλη μεριά η επιστήμη κάνει άλματα και η ανθρωπότητα σχεδιάζει να μετακομίσει στα άστρα. Δεν θα έλεγα το ίδιο για τη σκέψη η οποία μοιάζει να μην είναι της μόδας, ωστόσο είναι εδώ και δουλεύει υπόγεια, θέτοντας πιεστικά ερωτήματα πέρα από τα όρια της επιστήμης. Κατά τα άλλα, βλέπουμε παντού φωτιές τοπικών πολέμων που δεν είναι λιγότερο φονικοί από τους άλλους που προηγήθηκαν. Ο χορός των ανθρώπων καλά κρατεί. Είναι πολλά τα δεινά, κι ίσως (αλλά αυτό είναι μια δική μου μονομανία) πολλά από αυτά θα μπορούσαν να θεραπευθούν αν δίναμε έμφαση σε μια πιο ουσιαστική ανθρωπιστική παιδεία, την οποία έχουμε παντού παραμερίσει προς χάριν της θριαμβεύουσας πρακτικής – επιστημονικής και μη – κατάρτισης.

«Υπάρχουν όμως και ξέφωτα στις σκοτεινές κοιλάδες». Με αυτή την όμορφη και ελπιδοφόρα πρόταση κλείνετε το βιβλίο σας. Είστε αισιόδοξη για το μέλλον;

Ε, δεν υπάρχουν; Ας πούμε εκείνα τα «ξέφωτα», όπου ο άνθρωπος ξαναθυμάται ποιος ήταν και αποκτά βαθύτερη συνείδηση του εαυτού του. Όσο για την αισιοδοξία… Δεν είμαι, όμως, ούτε απαισιόδοξη. Ο κόσμος ακολουθεί τον δρόμο του και η κάθε γενιά συστρατεύεται με τον καιρό της. Το ζήτημα είναι μια ορισμένη εγρήγορση ώστε η όποια «συστράτευση» να είναι συνειδητή και όχι άνευ όρων.

Ετοιμάζετε κάποιο νέο βιβλίο;

Ναι, αλλά ακόμη δεν μπορώ να πω κάτι συγκεκριμένο. Άλλωστε, για τα βιβλία που δεν έχουν ολοκληρωθεί ισχύει εκείνο που λέγαμε παλιά στις εφημερίδες για τον τίτλο της επόμενης ημέρας: δεν τον βγάζεις στο μεϊντάνι.