Γράφει η Παρασκευή Κοψιδά – Βρεττού*
Ι. Γρυντάκη, Γ. Δάλκου, Ά. Χόρτη και Έ. Χόρτη: Όσα δεν γνωρίζατε για την Τουρκοκρατία και την Επανάσταση του 1821, Μεταίχμιο, Αθήνα 2016.
Οι τίτλοι των βιβλίων γύρω από την Επανάσταση του 1821 και όλα τα συναφή θέματα, έχουν αρχίσει ήδη από τη χρονιά που μας πέρασε να πολλαπλασιάζονται γόνιμα, προσφέροντας πλούσια και ανανεωμένη γνώση για γεγονότα, προσωπικότητες, σχέσεις, θεσμούς κ.λ.π., και προάγοντας ταυτόχρονα τον διεπιστημονικό διάλογο πάνω σε επιμέρους ζητήματα. Επιπλέον, μια παραγωγική εκδοτική δραστηριότητα που αφορά επανεκδόσεις παλαιότερων, κλασικών έργων για την Επανάσταση του 1821 και τους πρωταγωνιστές της, καθιστά προσιτή την πρόσβαση σ’αυτά ενός πολλαπλώς ενδιαφερόμενου αναγνωστικού κοινού. Αυτή η βιβλιογραφική ένταση, πέρα από την οικονομική-εμπορική της διάσταση, παράγει και μιαν αξιοσημείωτη πνευματική κινητικότητα σε ένα διευρυμένο αναγνωστικό κοινό. Η μνήμη μέσω της ιστορίας αποτελεί μια πραγματική απότιση τιμής στο επετειακό εθνικό γεγονός της συμπλήρωσης διακοσίων χρόνων από την Επανάσταση του 1821.
Θα ασχοληθούμε με ένα βιβλίο που πρωτοκυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, το 2016 και έχει διαγράψει μια πολύ σημαντική αναγνωστική πορεία και εξακολουθεί, καθώς συγκυριακά ανανεώνεται το ενδιαφέρον γύρω από αυτό.
Με τον τίτλο: Όσα δεν γνωρίζατε για την Τουρκοκρατία και την Επανάσταση του 1821, (εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2016), τέσσερις έγκριτοι ιστορικοί,-γνωστοί για το εκπαιδευτικό, ερευνητικό και συγγραφικό τους έργο-, οι: Ιωάννης Γρυντάκης, Γεώργιος Δάλκος, Άγγελος Χόρτης, Έκτορας Χόρτης, μας προσφέρουν αυτή την εργασία τους, συνέχεια της πολύ επιτυχημένης Η άγνωστη πλευρά του Βυζαντίου (εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2014)*. Οι συγγραφείς αξιοποιούν τα «ιστορικά παράδοξα» ως δεδομένα και τεκμηριώσεις μιας ήσσονος φωνής της ιστορικής περιόδου με την οποία καταπιάνονται. Ο τίτλος του έργου εκφράζει τον προσανατολισμό της σκέψης και τις προθέσεις των ιστορικών: την ιχνηλάτηση της σημαντικότερης για τη νεότερη ελληνική ιστορία περιόδου-Τουρκοκρατία μέχρι και την Επανάσταση του 1821- με βάση τα παραλειπόμενα της ιστορίας, τις πληροφορίες δηλαδή που η γεγονοτολογική ιστορία (πολιτική, στρατιωτική, διπλωματική) δεν αναφέρει, θεωρώντας τες ασήμαντες ή λεπτομερείς ή αδιάφορες για την πορεία και την έκβαση των μεγάλων γεγονότων.
Τα ιστορικά ανέκδοτα ωστόσο–όπως σημειώνουν οι συγγραφείς στο προλογικό σημείωμα-«είναι αυτά που μπορεί να μας μεταφέρουν άμεσα στην ατμόσφαιρα της εποχής και να μας κάνουν να νιώσουμε με έναν διαφορετικό τρόπο το κλίμα της». Έχουν την ικανότητα να ικανοποιούν την περιέργεια του παρόντος απέναντι στο παρελθόν και να κεντρίζουν το ενδιαφέρον ζωηρά, καθώς παρακολουθούν την ιστορία μέσα από την «κλειδαρότρυπα», εισβάλλοντας στο μικρό, το ασήμαντο, το άρρητο, το κρυφό. Κάτι σαν ιστορικό «gossip», που αιχμαλωτίζει συμβάντα, καταστάσεις και πρόσωπα σε αθέατες ή περιφρονημένες από τη μεγάλη ιστορία πτυχές τους, προσφέροντας μια συμπληρωματική ή και διαφορετική εικόνα- από εκείνη της συμβατικής ιστορικής έρευνας.
Το ενδιαφέρον από κάθε άποψη πόνημα των αξιόλογων ιστορικών ερευνητών (που φέρει την επιστημονική «σημειολογία» της υπεύθυνης συγγραφής: παραπομπές, βιβλιογραφία, ευρετήριο), υπογραμμίζει φέτος την παρουσία του καθώς πολλά και άγνωστα, σημαντικά και λιγότερο σημαντικά, επίσημα και καθημερινά θα θέλαμε να γνωρίσουμε για τη συγκεκριμένη περίοδο: από την οποία αρδεύονται εμφανώς και κάποια από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της σύγχρονης ιστορίας και ζωής μας.
Καθώς οι συγγραφείς απομακρύνονται-γιατί δεν είναι στις προθέσεις τους- από τον φετιχισμό του μείζονος γεγονότος, θηρεύουν τη σπανιότητα συμβάντων, χαρακτηριστικών περιστατικών, εικονογραφούν κοινωνικές εικόνες, συμπεριφορές και νοοτροπίες ατόμων και εποχών. Και με εύγλωττους τίτλους, που «μιλούν» οι περισσότεροι τη λαϊκή, καθημερινή γλώσσα των λαϊκών κυρίως παροιμιών, υπομνηματίζουν συνοπτικά το περιεχόμενο και καθοδηγούν στην ουσία της πρόσληψής του. Ανθρωπολογικοί κώδικες και ψυχολογικά πορτρέτα και ηθογραφικές ανασκαφές σε τόπους και σε πρόσωπα και ομάδες, που κινούνται στο ημίφως της ιστορικής έρευνας και συγκαταλέγονται στα άσημα και ανώνυμα και μικρά της καθημερινής ζωής, παίρνουν τη θέση όχι ιστορίας αλλά ιστοριών, των οποίων το συνεκτικό κέντρο είναι η ιστορική εποχή και οι βασικές της συντεταγμένες: χώρος, χρόνος, άνθρωποι.
Το βιβλίο αρθρώνεται σε δύο μεγάλες ενότητες: Τουρκοκρατία και Ελληνική Επανάσταση. Στις δώδεκα επιμέρους ενότητες με 250 μικρές αυτοτελείς αφηγήσεις του πρώτου μέρους, περιέχονται αξιοπρόσεκτες και ελκτικές πληροφορίες από τις εμπειρίες της Τουρκικής σκλαβιάς, τη λειτουργία των θεσμών, την κοινωνική ζωή, τις λαϊκές πραγματικότητες, τα διαμορφούμενα ήθη, την καθημερινή ζωή, τους απλούς ανθρώπους, και τους πρωταγωνιστές της ιστορικής περιόδου. Αλλά το σημαντικότερο είναι οι κυρίαρχες αξίες που διαπερνούν και αποτυπώνονται στις ανεκδοτολογικές αφηγήσεις της περιόδου, και συγκροτούν το βίωμα του λαϊκού ανθρώπου και αγωνιστή στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όπως υλοποιείται στις συμπεριφορές και τις πράξεις του. Έτσι φωτίζονται, ως μέσα από ιδιαίτερες «μελέτες περίπτωσης», οι συνθήκες οικονομικής υποδούλωσης, το δραματικό βίωμα της υποτέλειας, η υφή της βίας και το αποκρουστικό της πρόσωπο, η ανάδυση και η λειτουργία των αντιστάσεων, οι πνευματικοί πυρήνες, το ηρωικό αρχέτυπο-κλέφτες και αρματολοί, όπως απαθανατίζονται και στο δημοτικό τραγούδι, η κυοφορία της επανάστασης, η λαογραφία της καθημερινής ζωής, η φύση και η οργάνωση της λαϊκής παιδείας και του πολιτισμού, παράδοξα και ευτράπελα.
Στη δεύτερη ενότητα, που απαρτίζεται από εννέα υποενότητες, μέσ’από αντίστοιχες μικρές ανεκδοτολογικές διηγήσεις, 171 συνολικά, ανασυγκροτείται η επίσημη ιστορία σε ελάσσονα αλλά αυθεντικά ανθρώπινα στιγμιότυπα, τα οποία αν και σε κερματισμένα σπαράγματα ζωής εγκιβωτισμένα, προσφέρουν ολιστικές αναπαραστάσεις της ιστορικής φυσιογνωμίας της Ελληνικής Επανάστασης. Και διαμορφώνουν, θα λέγαμε, την κοινωνική ηθογραφία της εποχής. Ο κόσμος-το «ανθρώπινο» πρόσωπο, ταυτισμένο με το ηρωικό ήθος- των αγωνιστών της Επανάστασης, τα μικρά και μεγάλα των πολεμικών επιχειρήσεων και των εμφυλίων συγκρούσεων, ο νατουραλισμός της πολεμικής απαγρίωσης, οι Φαναριώτες και οι Κοτζαμπάσηδες, ο Φιλελληνισμός, οι Ευρωπαίοι στην Επανάσταση του 1821, σημειώσεις στο «έπος» των ελληνικών δανείων.
Μαρτυρίες της πραγματικής ιστορίας τελικά ή κάποιες «ανεπίσημες» πηγές άντλησης ιστορικών μικρογεγονότων και συμβάντων; «Κάθε τι στον κόσμο είναι δυνητικά ιστορική μαρτυρία για οποιοδήποτε θέμα. Κάθε τι που χρησιμοποιείται ως μαρτυρία είναι μαρτυρία και κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει τι θα του χρησιμεύσει ως μαρτυρία μέχρι να έχει την ευκαιρία να την χρησιμοποιήσει ως μαρτυρία», θα γράψει ο R.G. Collingwood (The idea of History, Λονδίνο 1945, σ.280). Η πρόθεση των ιστορικών που καταπιάστηκαν μ’αυτή τη συναρπαστική άγνωστη πλευρά της ανθρωπολογίας και λαογραφίας της ιστορίας, σίγουρα μεταφέρουν στην ιστορική γνώση-έστω συμπληρωματικά- μια εικόνα της ιστορίας εκ των ένδον, μιαν αφήγηση «από τα κάτω», ισορροπώντας μεταξύ της επίσημης φωνής των γεγονότων και μιας οικειότερης ιστορίας του ανθρώπινου, που τη δικαιούται γιατί μετέχει στο απρόσωπο της μεγάλης αφήγησης. Και η θεώρηση αυτή φαίνεται-όπως και πολλές ακόμα-να επηρεάζει και το κοινωνικό μήνυμα της ιστορίας ως πεδίου έρευνας.
Επιπλέον το ιστορικό περιβάλλον χάνει τον απρόσωπο χαρακτήρα του, για να αποκτήσει μια ζωντανή και προσωποποιημένη ιστορική διάσταση, όπου γίνεται κατανοητή η ανθρώπινη φύση μέσα στο συγκεκριμένο ιστορικό περιβάλλον και «εξημερώνεται» ο αφαιρετικός χαρακτήρας της ιστορίας. Κι ενώ πρόκειται για αυτόνομες διηγήσεις, καταλήγουν, καθώς δομούνται από τους συγγραφείς σε οργανικές ενότητες, να συγκλίνουν σε έναν ενιαίο καμβά άρθρωσης συνολικών τοπίων, ανθρώπων, σχέσεων, νοοτροπιών, πράξεων: κίνησης δηλαδή της πραγματικής ζωής. Ταυτόχρονα προσφέρουν την απροσποίητη γλώσσα και το ύφος της λαϊκής αφήγησης και του λαϊκού φαντασιακού, και σε συνάφεια με τον λαογραφικό-εθνογραφικό τους χαρακτήρα καθιστούν, σε μια παιδαγωγική και συμπληρωματική διδακτική τους αξιοποίηση, το «μάθημα» της ιστορίας μια οικεία, «επεισοδιακή», φιλικά προσιτή μαθησιακή περιπέτεια. Και αφόρμηση νοητικών-κριτικών διασυνδέσεων και αποτιμήσεων, όπως και ενσυναισθητικής πρόσληψης της σχολικής ιστορίας-και γενικότερα.
Στην ίδια σειρά κυκλοφορούν: Όσα δεν γνωρίζατε για τα χρόνια του Καποδίστρια, του Όθωνα και του Γεωργίου του Α‘ (Μεταίχμιο, 2017), Όσα δεν γνωρίζατε για την περίοδο από τους Βαλκανικούς πολέμους έως την Εθνική Αντίσταση (Μεταίχμιο, 2019), Όσα δεν γνωρίζατε για τον Ευρωπαϊκό Μεσαίωνα (500-1500) (Μεταίχμιο, 2020).
*Η Παρασκευή (Βιβή) Κοψιδά-Βρεττού γεννήθηκε στη Λευκάδα. Σπούδασε με υποτροφία του Ι.Κ.Υ. στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Ως υπότροφος του Ι.Κ.Υ. εκπόνησε διδακτορική διατριβή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, από όπου έλαβε τον τίτλο του διδάκτορα με βαθμό άριστα. Υπηρέτησε ως φιλόλογος και από το 2003 ως Σχ. Σύμβουλος Φιλολόγων στο νομό Λευκάδας. Έχει εκδώσει πολλά βιβλία φιλολογικού, παιδαγωγικού και λαογραφικού περιεχομένου. Σημαντική είναι η συμβολή της στην κοινωνική έρευνα, την παιδαγωγική και τη φιλολογική επιστήμη. Έχει λάβει μέρος σε διεθνή και πανελλήνια συνέδρια. Μελέτες, άρθρα και βιβλιοκρισίες της έχουν δημοσιευτεί σε επιστημονικά περιοδικά, πρακτικά συνεδρίων, επιστημονικές επετηρίδες και στον τύπο. Είναι Πρόεδρος του Συνδέσμου Φιλολόγων Λευκάδας και μέλος διαφόρων επιστημονικών εταιριών και φορέων (Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων, Πανελλήνιας Ένωσης Σχολικών Συμβούλων, Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, Ελληνικής Παιδαγωγικής Εταιρείας, Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών, Εταιρείας Θεωρίας, Έρευνας και Διδακτικής της Ιστορίας). Με την ποίηση ασχολείται από τη δεκαετία του 1980.
BookSitting 